Genel Dilbilim 2

Yanıt Açıklaması: İngiltere Kraliçesi (E) olarak hangi kraliçeden bahsedildiği belli değildir. Benzer şekilde öğretmenler (C şıkkı) ifadesi de betimsel anlama sahiptir. A şıkkında da betimsel anlam içeren ad tamlaması varken B'deki Türk yazar ifadesi tek bir gönderimsel anlama sahiptir. Çünkü Nobel Edebiyat Ödülü alan tek bir Türk yazar vardır.

Yanıt Açıklaması: Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi tümleç –baş yapılarında, baş tümlecine ad durumu verebilir. Öte yandan eklenti – baş yapılarında böyle bir şey söz konusu değildir. Bu yüzden, Chomsky’nin (1983) yönetim-bağlama kuramına göre baş, tümleci yönetir. Bu nedenle, tümleç ve baş arasındaki ilişki, eklenti baş arasındaki ilişkiden daha yakındır. Ayrıca, tümleç – baş gerek anlamsal olarak gerek yapısal olarak daha bağlantılıdır

Yanıt Açıklaması: Bir önerme birden fazla tümce veya ses dizisi ile ifade edilebilir. Bunun en bilinen örneği etken tümcelerin edilgen karşılıklarıdır. Doğru yanıt D’dir.

Yanıt Açıklaması: Etkileşime girdiği adın anlamını ‘sıfırlayan’ sıfatlara sıfırlayan sıfat denir. Örneğin sahte para ad öbeğinde sahte sıfatı birleştiği para adının, para olma özelliği sergileyen öğeler kümesinde bulunmasının önüne geçer; yani, sahte para aslında dünyasal gerçeklikte para olarak kabul ettiğimiz nesneye gönderimde bulunmaz.

Yanıt Açıklaması: Gece ve gündüz zıt anlamlı olsa da derecelendirilebilir değildir. Doğru cevap E.

Yanıt Açıklaması: Seçeneklerdeki tüm tümceler incelendiğinde; A, B ve D şıklarındaki tümceler yalın tümceler, C şıkkındaki tümce birleşik tümcedir. E şıkkında ise bağımsız tümceye bağlı bir bağımlı tümce olduğundan karmaşık tümcedir.

Yanıt Açıklaması: Bu tümce, dilbilgisel olarak özerktir; başka bir tümceye gerek duymaksızın tek başına dilbilgisel bir tümce oluşturur. Her tümcede olması gerektiği gibi bu tümcede de bir özne ve bir yüklem vardır. Eylemin üzerinde zaman, görünüş ve kiplik çekimleri ile özne-yüklem uyumunu gösteren kişi ekleri vardır. Bu tümcedeki 3. tekil kişi eki biçimbirimsel olarak görünür değildir ama açık eklerle işaretlenen diğer kişi eklerine karşıt olarak yorumlanır. Tümcedeki özne ise adın yalın durumundadır. Bu tür tümceler basit anlamındaki yalın tümce olarak adlandırılır.

Yanıt Açıklaması: Devinim tümceciği -mAk ve -mA ekleriyle elde edilen ad tümcecikleridir ve önermedeki olayın gerçekleşmiş olma olasılığı değil, hareket /devinim önemlidir. “Onur [ADIL çantasını almayı] unuttu” cümlesinde çantayı alma gibi bir eylem gerçekleşmemiştir.

Yanıt Açıklaması: Anlamsal ağ kuramı, genel anlamıyla sözcüklerin çağrışımlarının bir küme oluşturduğunu kabul etmekle birlikte, önceki yaklaşımlarda çağrışımsal ağların bir yapı barındırmamasını, yani sözcükler arasında bir ilişki kodlaması yapılmıyor olmasını eleştirir. Anlamsal ağ kuramlarının sonraki versiyonlarında ise bağlantılar birlikte gerçekleşme sıklıklarının ötesinde bir rol üstlenirler ve bağlantıların kendisi bir anlam değeri taşıyacak biçimde organize edilir. A, B, C, ve D seçeneklerinin tamamı bu kuram ve şemaya göre doğrudur. Şemaya göre yanlış olan seçenek E seçeneğidir çünkü EV TEKSTİLİ ÜRÜNLERİ bir üst hiyerarşik düzeyde, MOBİLYALAR, BEYAZ EŞYALAR ve KÜÇÜK EV ALETLERİ’nin yer aldığı budak düzeyinde olmalıdır. SANDALYE ile aynı düzeyde yer alabilecek EV TEKSTİLİ ÜRÜNLERİ'ne örnek PERDE olabilir. Doğru yanıt E’dir.

Yanıt Açıklaması: Gönderimsellik kuramına göre bir sözcüğün anlamı, en basit biçimiyle, onun dünyadaki karşılığıdır. Diğer bir deyişle, bir sözcüğün anlamı onun dış dünyada gönderim yaptığı şey, yani onun göndergesidir. Buna tipik bir örnek olarak özel adları vermek mümkündür. Gösterge kuramında, dil bir göstergeler dizgesi/sistemi olarak belirlenir ve gösterge zihindeki bir kavram (= gösterilen) ve onunla eşleşen bir ses imgesinden (= gösteren) oluşan bir birlik olarak tanımlanır. Anlamsal Ağ kuramı ise sözcüklerin çağrışımlarının bir küme oluşturduğunu kabul etmekle birlikte, önceki yaklaşımlarda çağrışımsal ağların bir yapı barındırmamasını, yani sözcükler arasında bir ilişki kodlaması yapılmıyor olmasını eleştirir. Anlamsal Özellikler kuramının temelinde sözcük anlamının daha basit anlamların birleşimi yoluyla oluşturulduğu iddiası yatar. Anlamın insan zihninin bir ürünü olduğunu ve bu açıdan kavram ya da düşüncelerle bir tutulabileceğini savunan kuram ise İçsellik kuramıdır.

Yanıt Açıklaması: Sözcükleri küme kuramının nesnelerine çevirdiğimizde artık öbekleri oluşturmak üzere kullanılan sözdizimsel kurallar/bileşimsel kurallar da sözcükleri değil küme kuramının nesnelerini kullanır hale gelir. Küme kuramı küme elemanları, bu elemanların oluşturduğu kümeler ve kümeler arasındaki ilişkilerden meydana gelir. Küme kuramı aşağıda sunulan diğer bileşenlerle biraraya gelerek anlambilim modelinin biçimini oluşturur: Sözdizim kuralları; Betimsel ve gönderimsel anlam, Bileşimsellik ilkesi, Doğruluk koşulu ve Doğruluk değeri. Nicelik ilkesi ise insanların konuşmalarını düzenleyen ilkelerden biridir. İnsanların genelde davranışlarını ve özelde dil kullanımlarını belirleyen ve düzenleyen kurallar anlamına gelen İşbirliği İlkesinin alt ilkeleri ise şunlardır: Nicelik İlkesi, Nitelik İlkesi, Bağıntı İlkesi ve Tarz İlkesi. Bu verilere göre, nicelik ilkesi konuşma ilkelerinden olup, küme kuramının anabilim modelinin biçimini oluşturmasında biraraya geldiği bileşenler arasında yer almaz.

Yanıt Açıklaması: Yan tümcecik, yapı ve anlam açısından ana tümcenin bir parçası olan ve dilbilgisel özerkliği olmayan tümceciktir. Bir başka deyişle, yan tümcecik ana tümceden bağımsız olarak bir öğe oluşturamaz.

Yanıt Açıklaması: Herhangi bir sözcük dizisinin tümce olarak sınıflandırılabilmesi için iyi-biçimlendirilmişlik yeterli bir ölçüt değildir. Başka bir biçimsel ölçütün bulunması gerekliliği kaçınılmazdır. Sözceler tümcelerden farklı olarak fiziksel bir gerçekliğe sahiptir çünkü sözceler belli bir zamanda, belli bir yerde ve belli bir iletişim durumunda ortaya çıkarlar ve hepsinden öte sözcenin bir söyleyicisi vardır. Bu açıdan bakıldığında, sözceler belli bir dilsel ve dildışı bağlam içinde gerçekleşir. Tümceler ise sesletilemez, duyulamaz, kaydedilemez ya da ses dalgaları olarak bilgisayara yüklenemezler; bunlar yalnızca tümcelerin dışavurulan biçimleri için, yani sözceler için geçerli olabilir. Ayrıca, tümceler farklı dillerde farklı sözdizim kurallarıyla biçimlendirilseler de aynı önermeyi dilsel olarak kodlarlar.

Yanıt Açıklaması: Gönderimsellik kuramına göre bir sözcüğün anlamı, en basit biçimiyle, onun dünyadaki karşılığıdır. Diğer bir deyişle, bir sözcüğün anlamı onun dış dünyada gönderim yaptığı şey, yani onun göndergesidir. Buna tipik bir örnek olarak özel adları vermek mümkündür. Her özel ad dünya gerçekliğinde varolan biricik ve tek bir ‘şey’e (varlık, nesne) göndermede bulunur. Charlie Chaplin dediğimizde aklımıza gelen kişi ünlü komedyendir. Doğru yanıt D’dir.

Yanıt Açıklaması: Yükleminde AÖ, İÖ, SÖ olan tümcelerde bulunan bazen –İmEk eylemi ile ifade edilen bazen de açıkça görülmeyen eyleme koşaç denir. Bazı güller beyazdır tümcesinin yükleminde Ad Öbeği vardır. Bundan dolayı bu seçenekte koşaç da vardır. Doğru cevap D'dir.

Yanıt Açıklaması: Anadili konuşucuları sözcüklerin anlamsal karşıtlık taşıyıp taşımadığına dair sezgilere sahiptirler. Örneğin ‘ölü’ ve ‘canlı’ sözcükleri Türkçede birbirlerine ters düşecek anlamlar ifade ederler.

Yanıt Açıklaması: Örnekler üzerinden bu soruyu çözümleyecek olursak şu iki cümleyi ele alalım: (4) Sedat [ADIL toplantıya katılmaya] mecbur oldu. (5) Arkadaşları Sedat’ı [ADIL toplantıya katılmaya] mecbur etti. Örnek (4)’de toplantıya katılan ana tümcenin öznesi (5)’te ise ana tümcenin nesnesiyle eş gönderimseldir. Bu örneklerde olduğu gibi ana tümcedeki özne ve nesne tarafından denetlenen ADIL’lar Evrensel Dilbilgisi’nde Denetleme Kuramı olarak bilinen kuram çerçevesinde incelenir. Denetleme kuramının öngördüğü ADIL özelliklerinden birinin ana tümcedeki özne ya da nesne öğesi ile eş gonderimsel olduğu, denetlendiği görülür. Soyut ADIL ise denetlenmeyen ancak herhangi biri olarak yorumlanan ADILdır. (6) Can [adıl kitabı aldığını] unuttu. (7) Can [ADIL kitabı almayı] unuttu. Örnek (6)’da [Can’ın kitap aldığı] eylemi gerçekleşmiştir. Oysa (7)’de böyle bir eylem gerçekleşmemiştir. Birinci tip tümceciğe olgu tümceciği, ikinci tip tümceciğe ise devinim tümceciği denebilir. Öyleyse, A seçeneği özne denetlemenin; B seçeneği nesne denetlemenin; C seçeneği soyut ADILIN; D seçeneği olgusal ad tümceciğinin tanımıdır.

Yanıt Açıklaması: Tüm tümceler incelendiğinde; (A) seçeneğindeki “sık sık”, (B)’deki “yarın akşam”, (C)’deki “daha dün”, (D)’deki “iki yıl önce” sözcük öbekleri belirteçtir. (E) seçeneğinde ise belirteç yoktur.

Yanıt Açıklaması: Küme nesnelerin, sayıların bir koleksiyonudur ve kendi başına bir oluşumdur. Bu anlamda aslında küme bir liste olarak da kabul edilebilir. Sözcükleri küme kuramının nesnelerine çevirdiğimizde artık öbekleri oluşturmak üzere kullanılan sözdizimsel kurallar/ bileşimsel kurallar da sözcükleri değil küme kuramının nesnelerini kullanır hale gelir. Küme kuramı bileşenleri ise sözdizim kuralları, betimsel/gönderimsel anlam, bileşimsellik ilkesi, doğruluk koşulu ve doğruluk değerinden oluşur. Küme kuramı sözcüklerle değil tümcelerin anlamları ilgilenir.

Yanıt Açıklaması: Eş gönderim: Aynı kişiye/varlığa gönderimde bulunan iki Ad Öbeğinin ilişkisi eş gönderim olarak adlandırılır.