Genel Dilbilim 2

Yanıt Açıklaması: B şıkkında geçen cumhurbaşkanı ifadesinin hangi cumhurbaşkanı kast ettiği bilinmemektedir. Dolayısıyla farklı gönderimleri olabilir. Doğru cevap B'dir.

Yanıt Açıklaması: Bir dilsel ifadenin anlamının yalnızca dünyadaki gönderimi ile ilgili olmayabileceği ve çok yönlü bir olgu olarak ele alınması gerektiğine ilişkin ilk belirlemeler, Alman matematikçi ve mantıkçı Gottlob Frege (1848-1925) tarafından yapılmıştır.

Yanıt Açıklaması: C¸ift Geçişli (yolla, gönder, anlat, vs.) eylemlerdir.

Yanıt Açıklaması: Tümcenin ögelik ölçütleri üç tanedir: başka sözcük yerleştirme, yer değiştirme ve eksiltme. İki tümce incelendiğinde (1)’deki [kitaplarını] ögesinin yerini (2)’deki [onları] ögesi sayesinde başka sözcükle ifade edilmiştir.

Yanıt Açıklaması: Anadili konuşucuları bir sözcüğün birden fazla anlam taşıyabileceğine ilişkin sezgilere sahiptir. Örneğin, E şıkkında görüldüğü gibi, Türkçede ‘oku-’ sözcüğü birbiriyle ilişkili ama birbirinden farklı anlamların taşıyıcısı olabilir: (i) yazıyı veya yazılmış bir metni seslendirmek, (ii) öğrenim görmek. Bu ve benzeri örnekler dilbilimde genellikle anlam bulanıklığı (ambiguity) başlığı altında ele alınır. Bu tür anlam bulanıklıkları tüm doğal dillerde yaygın bir biçimde bulunur. Anadili konuşucuları bu tür çokanlamlı tümceleri doğru koşullarda ilgili anlamla sorunsuz bir biçimde eşleştirebilirler. Yani anlam bulanıklığını anlayabilme de anadili konuşucularının anlama ilişkin bilgileri sayesindedir. Doğru cevap E’ dir.

Yanıt Açıklaması: Bir dilin etkin olarak kullanılan söz- lükbirimleri ile dilin türetimsel olanakları yoluyla oluşturulabilecek yeni sözlükbirimler arasındaki temel fark, ilkinin uzlaşımsal düzeyde kullanımsal işlevsellik taşımasıyken ikincisinde henüz bunun gerçekleşmemiş olmasıdır.

Yanıt Açıklaması: Yan yargı, yan cümlecik ya da bağımlı cümlecik (Ediskun, 1999: 381) olarak da adlandırılmış olan yan tümceciktir. Yan tümcecik, yapı ve anlam açısından ana tümcenin bir parçası olan ve dilbilgisel özerkliği olmayan tümceciktir. Bir başka deyişle, yan tümcecik ana tümceden bağımsız olarak bir öğe oluşturamaz. Yan tümceciğin özne ve yüklem uyumu, ad tamlamalarında olduğu gibi adcıl bir uyum eki olan iyelik ekleriyle işaretlenir. Diğerleri tümce iken B seçeneğindeki geldiklerini kelimesi bir yan tümceciktir.

Yanıt Açıklaması: Daha önce de belirttiğimiz gibi tümcenin mutlaka bir yüklem, yüklemin de eylem içermesi gereklidir. Aşağıdaki tümcelere baktığımızda eylemi olmadığı gibi bir izlenim edinilebilir: Bu kitap senin için. Bu tümcelerin tümünün yükleminde görünmese bile bir eylem vardır. Bu eyleme koşaç denir.

Yanıt Açıklaması: Yargıç-hakim, deneyim-tecrübe, üzüntü-keder eş anlamlı sözcüklerdir. Eşanlamlı sözcükler, anadili konuşucularının zihinlerinde tartışmasız aynı kavramı canlandırır, aynen deprem, zelzele ve yer sarsıntısı sözcüklerinin yaptığı gibi. Bu açıdan, ilgili sözcüklerin temel anlamlarının aynı olduğunu söylemek yanlış olmaz. Diğer yandan, bu sözcüklerin herbiri, konuşucuların zihninde farklı tasarımlar/çağrışımlar yaratabilir ve/ya duygu değerleri uyandırabilir. Eşadlılık ise aynı ses dizisinin (/ses imgesinin) birden fazla anlam taşıması durumuna işaret eder. Örneğin Türkçeye hem Farsçadan hem de Yunancadan girmiş ‘alay’ sözcüğü anlamsal olarak birbirinden tümüyle bağımsız iki ayrı sözcüktür ve eşadlılığın bir örneğini sunar: Farsçadan giren ‘alay’ sözcüğü ‘herhangi bir törende veya gösteride yer alan topluluk’ anlamıyla düğün alayı, fener alayı gibi bileşiklerde karşımıza çıkar. Farsçadan giren biçimiyle ‘alay’ sözcüğü aynı zamanda çokanlamlı bir sözcüktür. Yunancadan giren ‘alay’ sözcüğü ise ‘ses tonu, söz, davranış gibi yollarla biriyle, bir şeyle eğlenme; onu küçümseme’ anlamına gelir. Her iki sözcük de günümüz Türkçesinde kullanılmaktadır ve anlamsal olarak aralarında hiçbir bağ yoktur.

Yanıt Açıklaması: Karadeniz'in sahil kesmi genellikle yağmurludur tümcesinin yüklemindeki yağmurludur sözcüğünde -dur eki açıkça görünmektedir. Bundan dolayı bu seçenekte boş koşaç yoktur. Doğru cevap C'dir.

Yanıt Açıklaması: Bir şey ya doludur ya boştur. Diğer seçeneklerdekiler daha zarfı ile derecelendirilebilir.

Yanıt Açıklaması: Çalıştığın için ilgeci bir ad tümceciği içermektedir.

Yanıt Açıklaması: Boyut uzun, kısa, dar, geniş Yaş Eski, yeni, yaşıl, genç Değer iyi, kötü, değerli, mükemmel Renk kırmızı, siyah, mor Fiziksel özellik ağır, haifif İnsan özellikleri kıskanç, dışa dönük, Hız hızlı, yavaş Zaman gösteren sıfatlar önceki araba yeni araba eski sevgili Olasılık olası, muhtemel, mümkün, kesin

Yanıt Açıklaması: Eş gönderim: Aynı kişiye/varlığa gönderimde bulunan iki Ad O¨beğinin ilişkisi eş gönderim olarak adlandırılır.

Yanıt Açıklaması: Eylemlerin yanulam çerçeveleri [ ] ile gösterilir. Buna göre çal- eylemi incelendiğinde geçişsiz bir eylem olduğu görülmektedir: piyano çalmak. Eylemden önce gelen kısım Ad Öbeği (AÖ) olarak T (yan tümce)’dir.

Yanıt Açıklaması: Tümleç, baş tarafından sözlükçedeki özelliklerinden dolayı seçilen bir ögedir. Eklenti ise başın sözcük kütüğündeki zorunluluklar tarafından seçilen bir öge değildir. Baş, tümlecine ad durumu verir, yani onu yönetir. Oysa, baş ve eklenti arasında yönetilen –yöneten ilişkisi yoktur. Tümleç atılırsa yapı ya kuralsız olur; ya da anlam tümüyle değişir. Ancak, eklenti atılabilir ve öge kuralsız olmaz.

Yanıt Açıklaması: Tümcenin değişik dilbilgisi kitaplarında çeşitli tanımları yapılmıştır (Ergin 1993: 376, Ediskun 1999: 322). Bu tanımlar “tümce yargı bildiren sözcük dizileridir” tanımını kabul ederler. Oysa yargı terimi sorunludur, çünkü ‘Dikkat!’ gibi tek bir sözcük yargı belirtir ama tümce değildir. Tümce, tüm dillerde bir özne ve bir yüklemden oluşan bir dilbilgisi birimi olarak tanımlanabilir. Bir başka deyişle, her dilde bir tümcede özne ve yüklem bulunduğu gözlenmiştir. Özne ya da yüklemin yeri bir dilden diğerine değişse de bu iki öge tümcede mevcuttur.

Yanıt Açıklaması: Eklenti: Kırmızılı, Baş: kadın şeklindeki öbekte eklenti başı niteler ve kırmızılı atılsa da yapı bozulup, anlamca eksik olmaz. Tümleç: Acil çıkış, Baş: kapısı şeklindeki yapıda Acil çıkış tümleç olduğu için çıkarılamaz, çünkü kapısı anlamca eksik kalır ve yapıca kuralsız olur. Tümleçler ne sorusuna cevap verdiği için aynı şekilde, Başarılı olma arzusu öbeğindeki başarılı olma tümleç olması dolayısıyla yapıdan çıkarılamaz yoksa baş olan arzusu anlamca yetersiz kalır ve baş, kuralsız bir yapı olur.

Yanıt Açıklaması: Tümleç ve baş arasındaki ilişki, eklenti-baş arasındaki ilişkiden daha yakındır. Ayrıca, tümleç-baş gerek anlamsal olarak gerek ya­pısal olarak daha bağlantılıdır. Tümleç atılırsa ya kuralsız yapı elde edilir ya da anlam tamamen değişir. B ve C şıklarındaki örneklerde tümleç atıldığı zaman yalnızca baş içeren bir öbek oluşturula­maz: *göre, *gördü. Bunun yanı sıra D ve E şıklarında olduğu gibi, kimi durumlarda da tümleç atılabilir, ancak anlam değişir: düşkün, davrandı. ‘ Müziğe düşkün’ öbeğinde ‘müziğe olan bir tutku’ söz konusudur; oysa ‘ düşkün’ , ‘sağlık ya da maddi açıdan zayıflık, çökkünlük’ anlamına gelir. ‘İyi davrandı’ öbeğinde davranmak ‘tavır takınmak’ anlamındayken, eylem yalnız başına kullanıldığında ‘acele etmek’ anlamına gelir. Oysa eklentilerin hepsi öbekten atılabilir ve öbek yine de kurallı olur: hem ilginç soru, hem de yalnız başına soru da kurallıdır. Öyleyse, ilginç sözcüğü eklenti, sor sözcüğü ise baştır. Doğru cevap A’ dır.

Yanıt Açıklaması: Niteliği anlatılmak istenen bir nesnenin ya da bir özelliği anlatılmak istenen bir eylemin başka bir nesne ya da eylemle olan benzerliklerine dayanılarak anlatılmasıdır benzetme.