Genel Dilbilim 2

Yanıt Açıklaması: Dilbilimde bir dilin sözcük varlığına ve ana dili konuşucularının içsel / bilişsel sözcük dağarcığına sözlükçe adı verilir. Sözlük ise geleneksel dil bilgisinde kullanılan bir kavramdır. Doğru cevap A’ dır.

Yanıt Açıklaması: Dık, -(y)AcAk, -mA ve -(y)Iş eklerinden biri, yan tümcecik eyleminin köküne eklendiğinde yan özne yalın durumda kalamaz. Bunun nedeni yan tümcedeki yüklemin eylemcil durum eki olan yalın durumu atayamamasıdır. Dolayısıyla yan tümce öznesi adcıl durum eki almak zorundadır. Aynı AÖ’de olduğu gibi yan tümcecikte de uyum, tamlayan ve iyelik ekleriyle sağlanır. Ad tümceciği ve AÖ arasında durum ekleri açısından bir benzerlik bulunmaktadır. Bir başka benzerlik ise ana tümcedeki eylemin yan tümcecik ya da AÖ farkı gözetmeksizin her iki nesnesine de durum eki atamasıdır. Ad tümcecikleri ve AÖ arasındaki üçüncü benzerlik tümcedeki işlevleri açısındandır. Ad tümceciği, AÖ’nün kullanıldığı yerlerde kullanılabilen yan tümceciktir: Özne, nesne, ilgeç tümleci, yüklem ve ad tümleci olarak işlev görür. Ad tümceciğinin AÖ mi tümcecik mi olduğu sorusu Türkçeyi inceleyen dilbilimciler tarafından sorulmuş ve incelenmiştir. Eğer bu yapılar, tümcecik iseler bunlar özne ve yüklem; yüklemin içinde de nesne ve varsa eylem niteleyen belirteç barındırırlar. AÖ ise bu öğeleri içeremez. -DIk, -(y)Iş, ve -mA ekleri alan ad tümceciklerinin adlaşmış özelliklerinin yanı sıra özne-yüklem içeren tümcecik özelliklerini korudukları görülür.

Yanıt Açıklaması: Her anadili konuşucusunun belleğindeki sözcük envanteri bir diğerininkinden farklıdır. Bu kitapta, her bir anadili konuşucusunda var olan bu sözcük deposuna zihin sözlüğü adı verildi Dikkat edilirse, zihin sözlüğü bireysel bir olgunun adıdır. Her Türkçe konuşucusunun zihin sözlüğünde çok sayıda benzer sözcük yer almakla birlikte, yine aynı konuşucuların zihin sözlüklerinin kendine özgü olmasını sağlayanın kendi zihin sözlüklerinde çok sayıda farklı sözcüğün yer alması olduğunu söylemek yanlış olmaz. Bu açıdan bakıldığında, Türkçenin sözvarlığı dediğimizde, aslında kastettiğimiz, idealize edilmiş soyut bir bilgi yüküdür, çünkü Türkçenin sözvarlığı tek tek bireylerin sözcük envanterlerinin ötesinde çok büyük bir sözcük listesine işaret eder. Bu öyle bir bilgi yüküdür ki yalnızca belli konuşucuların bildiği (teknik) te­rimleri, jargonları ve argo sözcükleri de içine alır ve tüm bunları zihninde depolayan bir konuşucu bulmak ilke olarak olanaksızdır. Bu söylenenler ışığında, zihin sözlüğünün bir dilin ideal sözvarlığının bir alt kümesi olduğu söylenebilir. Doğru cevap D’ dir.

Yanıt Açıklaması:

Yanıt Açıklaması: Bileşimsellik kavramı anlambilim kuramında önemli bir yer tutar çünkü sözdizim ile anlambilim arasındaki ilişki büyük çapta bileşimsellik ilkesi ile sağlanır. Anımsayacağınız gibi sözdizim iyibiçimlendirilmiş tümceler üretmekle yükümlü dilbilgisi bileşenidir, ancak tümcelerin nasıl anlam yükleneceğine ilişkin sorumluluk dilbilgisinin anlambilim bileşeninindir. İşte bileşimsellik ilkesi bu iki dilbilgisi bileşeninin arayüzünde işlev görür. Genel olarak kabul gören bileşimsellik tanımı şöyledir: (Birden fazla ‘atomik’ dilsel birimden oluşan) bir ifadenin anlamı, o ifadeyi oluşturan birimlerin anlamının ve bu birimlerin sözdizimsel olarak biraraya getiriliş biçimlerinin bir işlevidir.

Yanıt Açıklaması: -mAk tümceciklerinde ise belirtilmeyen ama anlaşılan bir özne olduğu görülür. Bu özne, dilbilim kuramında ADIL olarak bilinir. Ancak, ADIL daha önce gördüğümüz adıl ile farklılıklar gösterir. Adıl ya da küçük adıl kişi ve sayı eki almış olan eylemin bulunduğu ana tümce ya da yan tümcecikteki öznedir. Ayrıca Ad Öbeğinde tamlayan adın kullanılmadığı durumlarda da adıl vardır. Gizli özne olan adıl, yalın tümcede bulunabileceği gibi yan tümcecikte de bulunabilir. ADIL ya da büyük ADIL ise kişi ve sayı uyum eki almamış olan yan tümceciklerde belirtilmemiş ama anlaşılan öznedir ve ancak yan tümcecikte bulunur.

Yanıt Açıklaması: Özne denetleme, yan tümcecikteki ADIL öznesinin üst tümcedeki özne ile aynı kişiye gönderim yorumlamasıdır. Nesne denetleme ise yan tümcecikteki ADIL öznesinin üst tümcedeki nesne ile aynı kişiye eş gönderimli olarak yorumlamasıdır. Özne denetleme eylemlerinden bazıları, iste-, keyif al-, nefret et-, hoşlan-, memnun ol-, kork- gibi duygu durum belirten eylemler ile çaba ve emek gösteren çabala-, dene-, becer-, cebelleş-, uğraş-, razı ol- eylemleridir. Nesne denetleme eylemleri ise izin verme ve yükümlülük gösteren eylemlerdir. D seçeneğindeki eyleme aşağıdaki şekilde örnek verebiliriz: Yönetim, çalışanlara i [ADIL i iş yerinde elektrikli soba kullanmayı] yasakladı. Bu örnekteki ADIL, ana tümcedeki özne ile değil, belirtili nesne ile eş gönderimseldir. Bu nedenle yasakla- nesne denetleme eylemidir. Diğer eylemler için bu durum söz konusu değildir. Doğru yanıt D’dir.

Yanıt Açıklaması: Diğer tüm seçeneklerdekiler ders çeşitleri ile ilgili terimler iken devamsızlık sadece akla gelebilecek bir terimdir.

Yanıt Açıklaması: İsviçreli dilbilimci Ferdinand de Saussure Genel Dilbilim Dersleri (Cours de Linguistique Generale) adlı kitabında Gösterge kuramını anlatmış ve dili bir göstergeler dizgesi/sistemi olarak belirledikten sonra göstergeyi zihindeki bir kavram (= gösterilen ) ve onunla eşleşen bir ses imgesinden (= gösteren ) oluşan bir birlik olarak tanımlamıştır. Doğru cevap D’ dir.

Yanıt Açıklaması: Deneyimleyen: Psikolojik durum deneyimleyen ögedir. 'Meral aldığı habere çok sevindi' cümlesinde olduğu gibi.

Yanıt Açıklaması: Yüklemi, tümcedeki özne çıktıktan sonra geriye kalan bölüm olarak tanımlanabilir. Bu durumda basitleştirmek gerekirse yüklem, tümcede tipik olarak ‘ne yaptı?’ sorusuna yanıt veren bölümdür.

Yanıt Açıklaması: Sözlükçede o dilin bir sözlük listesinin yanı sıra her sözcüğün bir sözcüksel kütüğü bulunur. Bu kütükte o sözcüğe ait sözcük türü bilgisinin yanı sıra, sesbilgisel, biçimbirimsel, yapısal ve anlamsal özelliklerine ilişkin bilgi yer alır. Sözlüksel kütük içerisinde ayrıca yanulamlama bilgileri de vardır.

Yanıt Açıklaması: Anlam Hakkında Ne Biliyoruz? Bu soruya dilbilimciler genel hatlarıyla şöyle yaklaşmaktadırlar: Anadili konuşucuları sözcüklerin anlamlı olup olmadığını bilirler. Anadili konuşucuları tümcelerin anlamlı olup olmadığını bilirler. Anadili konuşucuları bir sözcüğün birden fazla anlam taşıyabileceğine ilişkin sezgilere sahip olabildiği gibi bir tümcenin birden fazla anlamı olabileceğini de bilirler. Anadili konuşucuları iki ayrı sözcüğün tek bir anlamı yansıtabileceğini ya da birbirinden farklı şekilde yapılandırılmış iki tümcenin aynı anlamda olabileceğini bilirler. Anadili konuşucuları sözcüklerin anlamsal karşıtlık taşıyıp taşımadığını bildikleri gibi tümcelerin de anlamsal karşıtlık ilişkisi içinde olup olmadığına dair sezgilere sahiptirler. Anadili konuşucuları gözlemlenebilir dünyada var olmayan nesneleri barındıran tümceleri de anlama yetisine sahiptir. Doğru cevap A’dır.

Yanıt Açıklaması: E şıkkı tarz bildirir ancak iyi bir çeldiricidir. Yanıt A'dır.

Yanıt Açıklaması: A seçeneğindeki cümlede, gözlerini yummak deyimiyle kişinin öldüğü anlatılmak istenmiş, dolayısıyla ad aktarması yapılmıştır. B seçeneğinde hilal ve kan sözcükleriyle anlatılmak istenen kavramların parçaları kullanıldığından yine ad aktarması yapılmıştır. C seçeneğinde, bir çınar ağacının uzun ömürlü oluşu ve güçlü oluşu ile bir babanın aile içindeki koruyucu ve kollayıcı rolüyle bir güçlülük ilişkisi kurulmuş, adam çınara benzetilmiştir. D seçeneğinde göz kırpmak ve üçe beşe bakmamak deyimleri kullanılmıştır. Son seçenekte kuzu ile kastedilen evlat olduğu için bir eğretileme yapılmıştır.

Yanıt Açıklaması: Yukarıdaki sözcükler sesbilimsel açıdan yerlileştirmeye tabi tutularak dilimize girmiş ödünç sözcüklerdir. Cevap D'dir.

Yanıt Açıklaması: Gönderimsellik kuramına göre bir sözcüğün anlamı, en basit biçimiyle, onun dünyadaki karşılığıdır. Diğer bir deyişle, bir sözcüğün anlamı onun dış dünyada gönderim yaptığı şey, yani onun göndergesidir. Örneğin, özel adlar.

Yanıt Açıklaması: Zamanda sürerlik Kirpiler [kış boyunca] uyurlar. Aidiyet, ilişkili olma [Çocuklara dair] endişelerimi belirteceğim. Benzerlik / yaklaşıklık [Ali gibi] davranıyor. Yön / zamanda yaklaşma [Denize doğru] yürüyüş yaptık. Beklentiyi olumsuzlama Ali Bey [yaşına karşın] çok iyi koşuyor.

Yanıt Açıklaması: A geçeneği doğrudur çünkü ana tümce ve yan tümcedeki özneler eş gönderimseldir ve her ikisinin öznesi Ahmet’tir. B seçeneği doğrudur çünkü yan tümcenin öznesi de aynı şekilde ADIL’dır: Ahmet i [ADIL i yeni bir araba almak] istiyor. D seçeneğinin doğru olmasının nedeni  -mAK’lı ad tümceciklerinin eyleminde özneye bağlı kişi ve sayı uyum eklerinin olmamasıdır. E seçeneğine göre, iste- eylemi hem AÖ hem de tümcecik yanulamlayabilir: Ahmet i [ADIL i yeni bir araba almak] istiyor. – tümcecik Ahmet i [ADIL i yeni bir araba] istiyor. - AÖ Yanlış olan seçenek C’dir çünkü köşeli ayraç içerisindeki yapı nesne denetleme yapısı değil, özne denetleme yapısıdır. Özne denetleme yapısı şöyle açıklanabilir: Ana tümcedeki özne, ad tümceciğindeki ADIL öznesini denetleyerek eş gönderim yorumu sağlar. Doğru yanıt C’dir.

Yanıt Açıklaması: Dillerin sözvarlığı çok farklı biçimlerde genişleyebilir. Başka dillerden giren sözcükler yerlileşme (özellikle sesbilimsel uyum) sürecini tamamladıkla­rı sürece anadili konuşucuları tarafından ayrım gözetmeksizin kullanılırlar.