Eski Türk Edebiyatına Giriş: Söz Sanatları

Yanıt Açıklaması: Sihr-i helâl: Sihr-i helâl, beyit arasında hem kendisinden önceki sözlerin sonu hem de kendisinden sonraki sözlerin başı olabilecek şekilde söz söylemektir. Bu söz tek sözcük olabileceği gibi birden fazla sözcük de olabilir. Soruda verilen örnek, Hasan Yürek’in 2008’de yazdığı “Sihr-i Helâl ile Anjambman Teknikleri Üzerine Mukayeseli Bir Çalışma” adlı makalesinden alıntılanmıştır. Yürek bu makalesinde Külekçi (1995)’e gönderme yaparak şu açıklamaya yer vermiştir: “Fuzulî’nin Su Kasidesi’nde yer alan bu beyitte geçen “meğer bir reng” ile söz grubu hem birinci dizenin sonunda hem de ikinci dizenin başında anlamlı olacak şekilde kullanılmıştır. “Birinci durumda: Gül budağı, meğer bir hile ile bülbülün kanını içmek istiyor. Su gül budağının mizacına girerse belki bülbülü kurtarabilir. İkinci durumda ise: Gül budağı, bülbülün kanını içmek istiyor. Eğer su bir hile ile gül budağının mizâcına girerse belki bülbülü kurtarabilir şeklinde anlamlar kazanıyor. Yani birinci durumda hile yapmak gül budağına ikinci durumda suya ait oluyor” ( Bilig , Yaz / 2008, sayı 46: 179-192). (Bkz: http://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/2779-published.pdf ) Doğru cevap, C’ dir.

Yanıt Açıklaması: Akis (

Yanıt Açıklaması: İrsâd, secili ya da kafiyeli bir sözde seci ya da kafiyenin nasıl devam edeceğine sözün içinde kullanılan bir kelime ile işaret etmektir. Sözün sonunun nasıl geleceğine bu kelimenin çoğu zaman ses yapısı bazen de anlamı yol gösterir. Anlamın yol göstermesi hâlinde tekrar ögesi kaybolur ve sanat, söz merkezli olma özelliğini yitirir; hatta, böyle bir durumda irsâd, anlam sanatlarına dahil olur. İrsâdda çoğu zaman iştikak sanatından yararlanılır.

Yanıt Açıklaması: Yukarıdaki şıklarda bulunan özellikler ses tekrarına dayalı söz sanatlarından cinas’a aittir.

Yanıt Açıklaması: İrad-ı mesel, tazmîn, iktibas, telmih müşterek malzemeyi kullanmaya dayalı sanatlar arasında yer alırken; muammâ belâgate dahil edilen hünerler arasında yer alır.

Yanıt Açıklaması: Asıl anlamı iki veya daha fazla şeyin birbirine benzemesi olan cinas, bir edebî terim olarak manzum veya mensur (=düz yazı) bir metinde anlamları farklı sözcükler arasındaki yazılış ve söyleyiş benzerliği anlamına gelir.

Yanıt Açıklaması: Nazire örnek alınan şiirle aynı düşünceler etrafında yazılır. Eğer nazîrede örnek alınan şiirin aksi yönde bir anlam ifade edilirse bu nazîre nakîza adını alır.

Yanıt Açıklaması: İrsâdda çoğu zaman iştikak sanatından yararlanılır

Yanıt Açıklaması: Şair âşığa sevgilinin hem dudağını hem de yanağını öpmesini söylüyor. Zira sevgilinin yanağı ile ilişkilendirilen gül sohbeti şarapsız, yine sevgilinin dudakları ile ilişkilendirilen şarap sohbeti meclisi de gülsüz olmaz. İkinci mısrada akis sanatı yapılmıştır.

Yanıt Açıklaması: Müvâzene: Nazımda ya da nesirde fâsıla kabul edilen kelimelerin aynı gramer vezninde olmasına denir.

Yanıt Açıklaması: Yukarıdaki mısralarda “lügaz” sanatı kullanılmıştır. Lügaz, insan ismi dışında, bir şeyin özelliklerinin sıralanarak okuyucu ya da dinleyiciden bunun ne olduğunun sorulduğu bir tür manzum bilmecelerdir. Gül (kef ve lâm) kelimesinin “kalb (=orta)”ine “mâ (=mim ve elif)” düşmesi; yani konulması ile “Kemâl” ismi elde edilir.

Yanıt Açıklaması: “Muamma”ya göre “Merih” gezegeninin harf olarak karşılığı Mirrîh (Merih)=hı’dir. Gezegenleri sembolize eden harfler bu gezegenlerin Arapça yazılışlarındaki son harflerdir.

Yanıt Açıklaması: İştikak, aynı kökten türemiş iki veya daha fazla sözcüğün aynı ibare içinde bulunmasına denir. Bir metinde “ilm” kökünden türemiş “âlim”, “ma’lûm”, “ta’lîm” gibi aynı kökün türev(=müştak)leri olan sözcüklerin bir arada kullanılması bu sanatı oluşturur. Burada sözü edilen metin, bir mısra ya da beyit olabileceği gibi, bir cümle yahut bir paragraf da olabilir.

Yanıt Açıklaması: Reddü’l-acüz ale’s-sadr , şiirde beytin, düz yazıda da bir cümlenin veya ibarenin sonunda yer alan sözcüğü kendisinden önce tekrarlamaktır. Acüz, nesirde ibarenin sonu (=fâsıla), nazımda beytin son kısmı; sadr nesirde cümlenin başı, nazımda da beytin ilk başı demektir. Yine şiirde birinci mısraın son kelimesine arûz, ikinci mısranın ilk kelimesine ibtidâ denir.

Yanıt Açıklaması: Nazımda ressü’l-acüz ale’s-sadr söz sanatı dört şekilde karşımıza çıkar. Kelimelerden biri beyit sonunda diğeri ise; a) ilk mısranın başında, b) ilk mısranın ortasında, c) ilk mısranın sonunda, d) ikinci mısranın başında yer alır. Kelimelerden biri hep beyit sonunda olup beyit başında bulunmamaktadır.

Yanıt Açıklaması: Arap alfabesindeki harflerin sayı değerlerini esas alarak bir olayın tarihini veren bir kelime, bir cümle, bir mısra ya da bir beyit söylemeye ya da yazmaya tarih düşürme; yapılan hesaplamaya da ebced hesabı, hesab-ı cümel ya da hisâbü’l-cümel denir. Söz konusu alfabeye ebced elifbâsı, bu elifbadaki harflerin sayısal karşılıklarıyla hesap yapmaya da ebced hesâbı denilmesi “ebced”in sıralamadaki ilk sözcük olmasındandır.

Yanıt Açıklaması: Tazmîn: Asıl anlamı bir şeyi bir şeyin içine koymak ve gizlemek olan tazmînin terim anlamı, bir şairin başka bir şaire ait şiirden bir mısraı, bir beyti ya da iki beyti kendi şiirine almasıdır. Edebiyatta tazmîn yoluyla alınan ibarelerde birtakım değişiklikler yapılmasında sakınca görülmemiştir. Tazmînin iktibâstan farkı, iktibâsta alıntı yapılan sözün ayet ya da hadis, tazmînde ise şiir olmasıdır. Tazmînle îrâd-ı mesel arasında da irâd-ı meselde yapılan alıntının atasözü ya da deyim olması nedeniyle buna benzer bir fark vardır. Tazmînin meşhur bir şiirden yapılmış olması, böyle bir şiirden yapılmamışsa şairin adının mutlaka belirtilmesi gerekir. Doğru cevap C’ dir.

Yanıt Açıklaması: Nazîre bir şairin başka bir şairin şiirini örnek alarak onunla aynı vezin ve kafiyede yazdığı şiire denir. Nazîreye cevap da denir. Bu teknikle şiir yazmaya “tanzîr etme”, “nazîre söyleme”, “nazîre deme”, “cevap verme”, “cevap yazma” adları verilmiştir. Nazîre, en çok gazelde yapılmıştır. Çeşitli kaynaklarda nazîrenin her ne kadar örnek alınan şiiri geçmek amacıyla yazıldığı ileri sürülse de başlıca amacının bu olmadığı, şiire yeni başlamış şairlerin de ünlü şairlerin beğenilmiş şiirlerini örnek alarak bunlara benzer şiirler yazmaya ve bu yolla kendilerini yetiştirmeye çalıştıkları bilinmektedir.

Yanıt Açıklaması: Beyit “Ey sevgili, yasemin senin bahçeye geleceğini duymuş, o şevkle duvarın üstüne çıkmış yola bakıyor.” anlamındadır. Beyitte başarılı bir hüsn-i ta’lîl vardır.

Yanıt Açıklaması: Îrâd-ı mesel, bir önermeyi desteklemek ya da ispat etmek için bir atasözünü ya da hikmetli bir sözü delil olarak kullanmaktır. Bu sanata irsâl-i mesel de denir.