XIX. Yüzyıl Türk Dünyası

Yanıt Açıklaması: VI. yüzyılın ikinci yarısında, Kök-Türklerin batı kanadı, Maveraünnehr’de hâkimiyet kurdu.

Yanıt Açıklaması: 1880’li yıllarda Orta Asya’da inşa edilen demiryolları bölgede yeni bir dönemin habercisiydi. Demiryollarının döşenmesine şimdiki Türkmenistan’dan başlandı ve ilk olarak Krasnovodsk (Kızılsu) hattı inşa edildi. 1886’da bu hat Amuderya kıyısına getirildi, 1898’de ise Taşkent’e kadar uzatıldı. 1900-1905 yılları arasında kuzeyden güneye Taşkent-Orenburg hattı inşa edildi.

Yanıt Açıklaması: Füyuzat ve Şelale gibi dergilere yazdığı şiirlerle iştirak eden şair Mehemmed Hadi vatan ve hürriyet temalı şiirleriyle tanındı. Heşterhan’dan döndükten sonra Bakü’de yine Füyuzat mecmuasının redaktörlerinden biri olarak çalıştı ve Taze Hayat, İttifak, Terakki gazetelerinin sayfalarında coşkulu vatan, millet şiirleri kaleme almıştı. 1911-1914 yılları arasında İstanbul’a gelerek burada yayınlanan Tanin, Servet-i Fünun gazetelerinde çalıştı. II. Abdülhamid dönemini eleştiren şiirleri yüzünden tutuklanarak Selanik’e sürgüne yollandı. I. Dünya Savaşı başladığında Bakü’ye dönerek buradaki Müslüman alayı ile birlikte muharebeye gitti. Doğru cevap B’dır.

Yanıt Açıklaması: İnorodtsı (tekil inorodets) Rus Çarlığında Slav olmayan tebaayı tanımlamak için kullanılan yasal kavramdır. Kelime anlamı “farklı soy/ millet” olan sözcük “yabancı” olarak da çevrilir.

Yanıt Açıklaması: Kadın hakları konusunda da Tatar kadınları Türkistanlı kardeşlerine öncülük ettiler. Kazan’da 1913-18 yılları arasında çıkan Süyüm Bike dergisi sayfalarında Türkistan kadınlarının durumu ve Tatar kadınlarının bu durumu değiştirmek için yaptıkları faaliyetler anlatılmaktadır.

Yanıt Açıklaması: Enver Paşa, İşan Sultan adlı Basmacı lideriyle beraber 200 Tacik Basmacıyla Düşenbe’deki Rusları kuşattı. Burada ve başka yerlerde yaptığı girişimler başarılı oldu.

Yanıt Açıklaması: Moğol istilası aynı zamanda çeşitli Türk topluluklarının kaynaşmasına yol açtı; bunun sonucunda Türk dilleri Orta Asya’ya kök saldı. Timur’un ortaya çıkmasıyla Orta Asya yeniden merkezî bir konuma geldi. XIV. yüzyılın sonu ve XV. yüzyıl, Türkistan için parlak bir dönem oldu. Timur ve ardıllarının yönetimi sırasında İran ve Türkistan tek bir siyasi çatı altında birleşti. İmar işlerinde büyük gelişmeler oldu; sulama kanalları ve büyük binalar inşa edildi. İyi bir savaşçı olduğu kadar güzel sanatların da hâmisi olan Timur, başşehir olarak seçtiği Semerkand’ı bayındır bir hâle getirdi, birçok âlim ve sanatkârı payitahtına getirdi. Timur döneminde Türk dili de çok gelişti; Türkçe pek çok eser veren Ali Şir Nevaî, kendisinden önceki bütün şairleri gölgede bıraktı. Herat ve Semerkand şehirlerinde imar işleri Timur’dan sonra da devam etti. Timur’un torunu Uluğ Bey Semerkand’da pek çok eser bıraktı; yaptırdığı rasathanede önemli ilmî faaliyetler gerçekleştirildi.

Yanıt Açıklaması: Hıristiyan kızlar için Marinski ve Kutsal Nina adında iki mektep daha açıldı. 1892’de belediye idaresi şaraphanelerin, şarap satan dükkânların dinî yapıların (cami, kilise ve mektep binalarından) 130 metre uzakta olması hakkında bir kanun çıkarttı. Şehirde Cemiyet-i Hayriye’nin birkaç mektebi mevcuttu. Belediye idaresi ile karşı karşıya bulunan Kutsal Nina Kız Mektebini, Rus Cemiyet-i Hayriyesi açtı. Bu mektepte kızlara orta eğitimle beraber çağdaş ilimler ve kültür dersleri de verilmekteydi. Azerbaycan’da toplam olarak 7 Mariya kız mektebi vardı ve buradaki 1827 kız öğrencinin 37’sini Azerbaycanlı kızlar teşkil ediyordu. Doğru cevap D’dir.

Yanıt Açıklaması: 1868’de Kazak topraklarının idaresinde yapılan değişiklikler çerçevesinde Kazakların Orenburg’daki Müslüman Dini İdaresi’ne bağlılıklarına son verilerek mollaların görevine de son verildi.

Yanıt Açıklaması: Mirza Adıgüzel Bey, Mirza Cemal, Kerim Ağa Fateh, Seyid Abdül Hamid gibi şahsiyetler, yazdıkları tarih kitaplarıyla öne çıktılar. Hanlıklar devrinin tarihine hasredilen bu yazarların eserlerden farklı olarak Azerbaycan milli uyanış devrinin önemli şahsiyetlerden biri olan, Bakü hanlarından II. Mirza Mehmet Han’ın oğlu Abbas Kuliağa Bakühanov tarafından kaleme alınan Gülistan-ı İrem’in özel bir yeri vardır. Şirvan ve Dağıstan’ın umumi tarihini yazdığı bu Farsça eser, Azerbaycan tarihi açısından önemli bir kaynak niteliğine sahiptir. Doğru cevap B’dir.

Yanıt Açıklaması: İnorodtsı (tekil inorodets): Rus Çarlığında Slav olmayan tebaayı tanımlamak için kullanılan yasal kavramdır.Kelime anlamı “farklı soy/ millet” olan sözcük “yabancı” olarak da çevrilir. Ancak son karşılık yanıltıcı olabilir, zira sözcük genellikle Sibirya, Orta Asya ve Rus Uzak Doğusunun yerli halkları için kullanılır. Başlangıçta bazı Çarlık kanunlarının kendilerine uygun olmadığı düşünülen halkların geleneksel yaşam tarzlarını koruma kaygısını da içeren özel bir yönetim ve yasal bir düzenleme olarak tasarlanmıştır. Ancak zamanla medeniyetsiz, kültürsüz anlamında küçültücü biçimde kullanılmıştır. Askeri hizmet muafiyeti, otlakların korunması, dinî ve idari özyönetim gibi uygulamalar başlangıçta özel yönetim içinde değerlendirilmişti.

Yanıt Açıklaması: Rusya’da Türk dilinde çıkan ilk gazete, 1832’de Tiflis’te çıkmaya başlayan Rus gazetesi Tifliskie Vedemosti ’nin Azeri Türkçesiyle olan kısmıydı. İkinci gazete, 1870’te Taşkent’te yayınlanan olan Türkistan Vilayetinin Geziti oldu. Müslümanlar tarafından çıkarılan ilk gazete Kafkasyalı Hasan Melikov Zerdabi tarafından 1875’te Bakü’da çıkarılan Ekinci idi. Rusya Müslümanlarının en önemli gazetesi ise 1883’te Kırım’ın Bahçesaray şehrinde çıkarılan Tercüman oldu. Bunları Tiflis’te Azeri Türkçesiyle çıkarılan Ziya (1879), Ziya-i Kafkasiya (1880), Keşkül (1884), Şark-i Rus (1903); Omsk’ta Kazakça olarak yayınlanan Dala Vilayetinin Geziti (1899) ve Petersburg’da Kazan Türkçesiyle yayınlanan Nur (1904) gazeteleri izledi.

Yanıt Açıklaması: En azından XIV. yüzyıldan beri kendi edebi dillerini kullanmakta olan Türkmenler, XV. yüzyılda C¸ağatay edebi dilinin etkisi altına girdiler. Bu durum birkaç asır devam etti. XVIII.-XIX. yüzyılda Türkmen edebi dili yeniden canlandı ve 1917 Ekim Devrimine kadar devam etti. Sovyet döneminde ise Teke ve Yomud şivelerine dayanan yeni bir Türkmen edebi dili oluşturuldu. Doğru cevap E'dir.

Yanıt Açıklaması: Merv şehrinin düşmesiyle Ruslar Türkistan'a tamamen hakim oldular.

Yanıt Açıklaması: Türkistan’daki Tatarlar, o zaman Türki^ce denilen Orta Asya Türkçesinde gazeteler yayınladılar. Onları O¨zbeklerin kendi çıkardıkları gazete ve dergiler takip etti. İlk gazeteler hep Taşkent’te çıktı.

Yanıt Açıklaması: Hamza Hakimzade Niyazi (1889-1929), zengin bir aileden geliyordu. İlk tahsilini Hokand’da aldıktan sonra Rus okulunda okuyarak Rusça öğrendi. Yeni usulde mektepler açtı ve bu okullar için ders kitapları yazdı. Reformcu ve inkılâpçı görüşler içeren piyeslerin yanında ilk Özbek romanını yazdı (Hitchins 2008: 340).

Yanıt Açıklaması: Ruslar Kazakların yaşadığı bölgelerin hepsini işgal ettikten sonra 1868’de Bozkır Bölgesi İdari Kanunları çıkarıldı. Kazak toprakları Kazaklara ortak kullanım için verilmiş devlet malı olarak gösterildi ve tüm Kazak toprakları Rusya devletinin malı sayıldı. Rus yönetiminin kendi hanlarını atama çabası sonuçsuz kaldı, Rusların atadığı hanlar ya tamamen yok sayıldı veya örgütlü direnişle karşılaştı. Bunun sonucunda sultan makamı da ortadan kaldırıldı. Kazak bozkırı eski kabile sınırlarını dikkate almadan dört eyalete (oblast) ayrıldı: Turgay, Akmolinsk (Akmola), Semipalatinsk (Semey) ve Semireçye.

Yanıt Açıklaması: Özbekler, Janıbek’in oğlu Kasım Han yönetimindeki Kazaklar tarafından yenilgiye uğratıldı. Bu zafer sonrasında iktidar Burunduk’tan Kasım’a geçti. Onun döneminde hanlık Mangıtları da denetim altına alarak batıda Yayık (Ural) ve İdil (Volga) nehrine kadar genişledi.

Yanıt Açıklaması: Üzeyir Bey Hacıbeyov (1885-1948): Azerbaycan’ın en önemli bestecisidir. Karabağ’da doğmuş, ilk ve orta öğrenimini doğduğu yerde yaptıktan sonra Tiflis’te Gori Öğretmen Okuluna (seminarya) girmiş ve 1904’de buradan mezun olmuştur.

Yanıt Açıklaması: Dört yıllık bir aradan sonra, Mart 1912’de Kagan’daki bir matbaada Buharayı Şerif adında Farsça bir gazete yayınlandı. Bu, aynı zamanda Buhara’da çıkan ilk gazeteydi.