XIX. Yüzyıl Türk Dünyası

Yanıt Açıklaması: İslam ilahiyatını “rasyonalist” esaslara göre sorgulayan biri olarak sunulan şahsiyet, Molla Ebunnasr Kursavi^’dir (1776-1812). Bazı araştırmacıların onu “dogmaları sarsan”, “geleneksel otoritelere karşı çıkan”, “yenilikçi” veya “Ceditçi” olarak sunmaları bir yanılgıdır. Aynı şekilde onunla tartışmaya giren ulemayı da “mutaassıp” olarak nitelemek hatadır. Tatar dini^ reform düşüncesinin babası sayılan Kursavi^ “yeni” bir şey ileri sürmüyordu; sadece İslam düşünce tarihinde olagelen bazı ilahiyat tartışmalarını yeniden gündeme getiriyordu. Buhara medreselerinde dini^ bilimler çerçevesinde okutulan kela^m konularını Yunan felsefesinin etkileri olarak görüyor ve İslamın bu gibi etkilerden arındırılıp ilk dönemdeki (selef zamanındaki) sadeliğine döndürülmesi gerektiğini savunuyordu. Kursavi^’nin reformist sufilerden, özellikle Hindistan’daki Nakşibendi^ tarikatına mensup Ahmed Sirhindi^’nin (İmam-ı Rabbani) fikirlerinden etkilendiği anlaşılmaktadır. Buhara’daki medrese eğitimi sırasında tanıştığı Nakşibendi şeyhi Niyazkulu Türkmani^’nin sohbetlerinde bulunduğu sırada bu fikirlerle tanışmış olmalıdır. Kursavi^’nin fikri^ oluşumu şöyledir: Meçkere medresesindeki tahsili sırasında yetenekli olduğunu gösterdi. Bazı konularda hocasının söyledikleri ile yetinmedi. Bu dönemde ilim merkezi ve kültür kaynağı olarak kabul edilen Buhara şehrine gitti. Orada çok revaçta olan kela^m ilmiyle uğraştı; bu konuda son derece iyi yetişti; hocalarını bile geride bıraktı. Fakat bir noktadan sonra, bütün bu öğrendiklerinin dini^ açıdan ne işe yarayacağı konusunda kendini sorguladı. İlim adına biriktirdiği şeylerin birtakım zanlardan ve Yunan felsefesinin uzantılarından ibaret olduğu kanaatine varıp pişmanlık duydu. Yunan felsefesi yerine iman düşüncesine (hikmet-i imaniye) yönelmeye karar verdi. Kitap ve Hadis konularını araştırmaya başladı ve giderek bu ilimlerde ustalık kazandı. Büyük tefsir ve hadis a^limlerinin, tasavvuf ehlinin eserlerini inceledi. Buhara’nın tanınmış şeyhlerinden Niyazkulu Türkmani^’ye bağlandı ve dört yıl onun sohbetlerinde bulundu. Bundan sonra yazmakla ve talebe yetiştirmekle meşgul oldu. Eserlerinde içtihat kapısının açılmasını savundu; taklidi reddetti. Doğru cevap B'dir.

Yanıt Açıklaması: Rusya Türklerinin fikrî, kültürel ve siyasî hareketleri onun çıkardığı Tercüman gazetesi ile başlar. Doğru cevap E’dir.

Yanıt Açıklaması: III. Rusya Müslümanları Kongresi’nde Ayaz İshakî ve Fuad Tuktar’ın başı çektiği solcu gençler de aktif bir rol oynadılar. Tañ Yuldızı (Tan Yıldızı) gazetesi etrafında örgütlenen ve Tañçılar olarak bilinen 20-30 kadar eğitimli ve ilerici gençten oluşan bu grup, usûl-i cedit derecesindeki terakkiyi yeterli görmüyor, daha çabuk ve daha büyük adımlarla ilerlemek istiyorlardı. Doğru Cevap D'dir.

Yanıt Açıklaması: Gaspıralı, iddia edildiği gibi, değişik Türk boylarının dillerini birleştirmekten söz etmiyordu. O, aydınların kendi aralarında anlaşabilecekleri ortak bir yazı dili oluşturulmasından bahsediyordu. Ayrıca, yine sanıldığının aksine, Gaspıralı İstanbul Türkçesini örnek almak fikrinde değildi; bunu bizzat kendi ifadelerinden öğreniyoruz. Osmanlı Türkçesinin diğer Türk lehçelerine göre işlenmiş ve edebiyatı diğerlerine göre zengin ve ilerlemiş olduğu ve bu sebeple Türk kavimleri arasında yayılacağı görüşünde değildi. Aksine, Osmanlı şivesinin öz Türkçeden oldukça uzaklaşmış, Arapça, Farsça ve diğer dillerden kelimelerle dolmuş olduğunu ve Türk şivelerinin en zoru hâline geldiğini düşünüyordu. Arap alfabesinin değiştirilip Latin alfabesinin alınması fikrine karşı Gaspıralı muhafazakâr bir tutum benimsedi; bu fikri ileri sürenlere karşı yazılar yazdı.

Yanıt Açıklaması: Avrupa medeniyetiyle olan temas sonucunda ortaya çıkan modern Tatar edebiyatının öncüsü olarak Kayyum Nâsırî gösterilir. Onu Tatar aydınlanmasının başlatıcısı olarak kabul edenler de vardır. Doğru cevap B’dir.

Yanıt Açıklaması: Kırım’ın iç kesimlerindeki “Çöl Tatarları” denilen halkın kullandığı lehçe kıpçak lehçesidir.Doğru cevap ''C'' şıkkıdır.

Yanıt Açıklaması: 1905-1907 yılları arasında Rusya Tatarları, Müftülüğün eski haklarının iade edilmesi için mücadele ettiler.Doğru cevap ''D'' şıkkıdır.

Yanıt Açıklaması: XIX. yüzyılın sonunda Tatarlar üzerindeki dinî baskılar arttı. Kilise gazetelerinde İslam-karşıtı propaganda şiddetlendi. Ortodoks misyoner N. İ. İlminski ve tutucu çevreler hükûmet politikasındaki etkilerini artırdılar. Orenburg Müslüman Dinî İdaresini Rusya için zararlı gören İlminski, bu kurumu ortadan kaldırmaya çalıştı. Kazan Üniversitesindeki Şarkiyat araştırmalarını misyonerlik amaçlarına hizmet ettirmek için uğraştı. Daha önce Müslüman okullarına pek müdahale etmeyen Rusya devleti, 1870’li yıllarda mektep ve medreseler üzerinde doğrudan denetim kurmaya çalıştı. Bu tarihten sonra açılan Müslüman okullarında Rusça öğretmek mecburi oldu.

Yanıt Açıklaması: Abdürreşid İbrahim, cesur, maceracı, samimi ve mücadeleci kişiliğiyle birçok İstanbullu aydının gönlünü kazandı. Mehmed Akif, Eşref Edib ve İzmirli İsmail Hakkı ile yakın dostluk kurdu. 1913 yılı başında İslam Dünyası adında yeni bir dergi çıkardı. Doğru cevap C'dir.

Yanıt Açıklaması: Rusya Müslümanlarını düştükleri bu çıkmazdan kurtarmak için derhal bazı tedbirlerin alınması gerektiğini söylüyordu. Gaspıralı’nın öngördüğü tedbirlerin başında eğitim reformu geliyordu. Doğru cevap C’dir.

Yanıt Açıklaması: Rusya Müslümanlarının siyasi faaliyetlerini örgütleyen kişiler içinde Abdürreşid İbrahim öne çıkmaktadır. Siyasi deneyimi olmasa bile, büyük bir cesarete sahip olan bu zat, 1904 Eylülünde Rusların Zemstvo hareketi önderleriyle görüştü. Zemstvocular (mahalli yönetim yanlıları) yasal yollardan reformlar istemekteydiler. Abdürreşid İbrahim onlarla Rusya Müslümanlarının taleplerini ve ihtiyaçlarını konuştu. Onların programlarını aldıktan sonra değişik vilayetlerdeki Müslüman ileri gelenleriyle görüşmeler yaptı; ne yapılması gerektiği konusunda bir hareket planı hazırladı.  Doğru cevap C’dir.

Yanıt Açıklaması: Rusya Türkleri içinde ilk defa Rus hakimiyetine düşen, medeni uyanışları yüz yıldan fazla bir zaman önce gerçekleşen, diğer Türk toplulukları arasında medeni öncülük rolünü üslenen Kazan Tatarlarıdır. Doğru cevap B'dir.

Yanıt Açıklaması: “Rusya Türkleri” olma bilinci XX. yüzyıl başında Batıdan gelen millet anlayışının tesirleri altında gelişti. O da daha ziyade aydın ve okumuş kesim arasında gelişen bir durumdu. “Rusya Türkleri” tabiriyle kastedilen aslında Müslüman Türklerdi. Müslüman olmayan Türkler bu kapsamda düşünülmüyordu. Volga boyunda yaşayan Hıristiyan Çuvaşlar, doğu Sibirya’daki Yakutlar veya Altaylardaki Türk soylu topluluklar bunun dışındaydı. Doğru cevap A’dır.

Yanıt Açıklaması: Şihâbüddin Mercanî 1876’da Rus hükûmeti tarafından açılan Tatar Muallim Mektebinde (Rusçası: Tatarskaya Uçitel’skaya Şkola) din dersi muallimi olarak ders verme teklifini kabul etti. O zaman bir mollanın Rus okulunda ders vermesi düşünülemeyecek bir işti; dostları bile bu durumu yadırgadılar. Ona muhalif olan mollalar bu tepkinin artmasına sebep oldular; onun Rus misyonerlerle birlikte çalıştığını ve Müslüman mekteplerine Rusça dersinin konulmasının baş sebebi olduğunu ileri sürdüler.

Yanıt Açıklaması: Yusuf Akçura İstanbul’a gelip yerleşen Rusyalı aydınlar içinde en tanınmışı Yusuf Akçura’dır (1876-1935). 1883 yılında, daha çocukken annesiyle beraber İstanbul’a göç eden Y. Akçura, Koca Mustafa Paşa Askeri Rüştiyesinde okudu. Kazan yurduna hayranlık duymakla birlikte, Akçura küçük yaştan itibaren bir İstanbullu olarak yetişti. Onun alışkanlıklarında ve karakterinde Osmanlı Türkünün özellikleri vardı. Doğru Cevap A'dır.

Yanıt Açıklaması: Tatar aydınları içinde Meşrutiyet dönemi İstanbul’unu en iyi gözlemleyen kişi Fatih Kerimî’dir (1870-1937). İstanbul Mektubları adıyla kitaplaştırdığı izlenimleri, Türk aydınlarının ve toplumunun felaket yıllarındaki ruh halini çok iyi bir şekilde yansıtmaktadır. Eserin hemen her yerinde Rusya Tatarları ile Osmanlı Türklerinin kültür seviyeleri, psikolojileri ve aydınları karşılaştırılmaktadır.

Yanıt Açıklaması: Yeni nesil içinde roman tarzında ilk eseri yazan Musa Akyiğitzade’dir.Doğru cevap ''A'' şıkkıdır.

Yanıt Açıklaması: Ayaz İshakî, 1902’de Üç Kadınla Hayat adlı bir tiyatro eseri kaleme aldı. 1905’te sahneye konulan bu eser, İdil-Ural bölgesinde Tatar lehçesinde oynanan ilk tiyatro eseriydi.

Yanıt Açıklaması: Gaspıralı’nın Kadınlar adlı risalesi (Bahçesaray, 1903), “dünyada ne kadar er kişi var ise o kadar da kadın-kız vardır” cümlesiyle başlıyordu. Doğru cevap A’dır.

Yanıt Açıklaması: Yapılan bir kongrede mevcut partilerin programları incelendikten sonra, program ve ideolojik çizgi bakımından Müslümanlara en uygun olanın Meşrutiyetçi Demokrat (Kadet) Partisi olduğu kararlaştırıldı.