XIX. Yüzyıl Türk Dünyası

Yanıt Açıklaması: 12 Ekim 1813’de Karabağ’ın Gülistan Köyü’nde Gülistan Antlaşması imzalandı. Buna göre, Erivan ve Nahçivan hanlıkları dışında Aras Nehri’nin kuzeyinde bulunan hanlıkların (Bakü, Şirvan, Şeki, Gence, Karabağ, Lenkeran, Kuba, Derbend) Rusya’ya katıldığı bildirildi.

Yanıt Açıklaması: Yazdığı çok sayıdaki eserler ve romanlarıyla tanınan Abdullah Kadiri (mahlası: Culkunbay, 1894-1938) ilk tahsilini geleneksel okullarda tamamladıktan sonra, 1908-10 yıllarında Rus-Yerli Okulunda okudu. 1913’te ilk şiirlerini kaleme aldı; kendi toplumunun geri kalmasından duyduğu rahatsızlığı dile getirdi. Ceditçilerin gazete ve dergilerinde hikâyeler yayınladı. Doğru Cevap B'dir.

Yanıt Açıklaması: Çar IV. İvan 1552’de Kazan Hanlığını, 1556’da Astrahan Hanlığını ele geçirdi. 1582-98 arasında Sibir hanlığının sona erdirilmesinden sonra Moskova kuzeyden de Kazakların komşusu oldu.

Yanıt Açıklaması: Cedit edebiyatının diğer önemli şahsiyeti olan Abdurrauf Fıtrat, 1917’de Emirin Ceditçilere karşı takibât başlatması üzerine Fıtrat, Semerkand’a kaçtı. Burada bir arkadaşıyla birlikte Hürriyet adında bir gazete çıkardı. 1919’da bazı genç aydınlarla birlikte “Çağatay Gürünü” (Çağatay Sohbeti) adlı bir edebi dernek kurdu. Fıtrat, 1920’de kurulan Buhara Halk Cumhuriyetinde önemli görevler üstlendi; Eğitim Bakanı olduğu dönemde kültür alanındaki programını hayata geçirmek için gerekli kadroları yetiştirmeyi hedefledi. Fıtrat’ın en tanınmış eseri Münazara’dır. Bu eserde o zamanki Buhara’nın durumunu ortaya koydu; âhundluk ve müderrislik gibi ilmî makamların liyakat esasına göre değil, dalkavuklukla elde edildiğini, ulemanın asıl gelirini rüşvet alarak sağladığını, fakat bunun nasıl “yasal” kılıflara büründüğünü ve aslında suç olan rüşvetin paylaşılarak nasıl organize hâle geldiğini göstermeye çalıştı.

Yanıt Açıklaması: XIV. ve XIX. asırlar arasında Orta Asya’da Farsça etkisindeki bir Türk lehçesi (Çağatayca) hâkim oldu.

Yanıt Açıklaması: Kazakistan toprakları çok geniş olduğu için tarih öncesi dönemde bu topraklarda tek bir kültür hâkim olmamıştır. Bronz Çağında (MÖ 2. binyıl) Andronovo kültürü adı verilen insan yerleşimleri Kazakistan’ın büyük kısmında arkeologlar tarafından tespit edilmiştir. Sonrasında ise İskitler adıyla tanınan ve sanat tarihi açısından büyük bir öneme sahip ‘hayvan sanatı’nı üreten göçebeler Kazakistan bozkırında hâkim olmuştur. Doğru Cevap A'dır.

Yanıt Açıklaması: Tavke Han adat denen geleneksel Kazak hukuk sistemiyle İslami kuralların karışımından oluşan ve Jeti Jargı (Yedi Yargı) denen bir kanun hazırlattı.

Yanıt Açıklaması: 1868’de kuzey Türkistan (Kazakistan) bozkırları yeniden düzenlendi. Uralsk, Turgay, Akmolinsk adlı üç yeni bölge (oblast) oluşturuldu.

Yanıt Açıklaması: XIX. yüzyılın ortalarına kadar süren uzun bir duraklamanın ardından, 1859 yılında Bakü ve civarında petrol rafinelerinin kurulmasının bir neticesi olarak çıkarılan ve işlenen petrolün beklenmedik bir oranda artması, ekonomide önemli gelişmelere yol açtı. Coğrafi olarak sınırlı bir alanda kalmakla birlikte, bu artışın dalgalar halinde yayılan etkileri kökten dönüşüme sebep oldu. On binlerce tarım dışı işçiye iş imkanı sağlamanın yanı sıra, emek göçü gibi ekonomik modernleşme belirtilerinin oluşması, eyaletlerde ticaretin gelişmesi tren ve buharlı gemi ulaşımının kullanılmaya başlaması, petrol boru hattının ve demir yollarının çekilmesi, bu gelişmenin bir sonucuydu.  XIX. yüzyılın ikinci yarısında Azerbaycan’da ticaret ve sanayinin gelişmesiyle şehirler ve vilayetler arasında ticari ilişkilerin artması, Bakü başta olmak üzere şehirlerin büyümesi ve şehirlerde Azerbaycan halkının ticaret ve sanayi hayatına aktif olarak katılmaları, halkın birbiriyle çok sıkı sosyal ve kültürel münasebetlerde bulunmalarını sağlamış ve bu durum Azerbaycan edebi dilinin teşekkülünde önemli bir rol oynamıştı.

Yanıt Açıklaması: 1909’da Kazak milli kimlik ve bilincinin oluşmasında etkisi olan en önemli eser yayımlandı: Mircakip Dulatov’un şiirlerden oluşan Uyan Kazak! adlı eseri Kazakları bozkıra artan Rus göçü ve göçebe kültürü ve ekonomisi üzerindeki etkisine karşı çıkmaya, karşı çıkabilmek için de Kazakları birleşmeye çağırıyordu.

Yanıt Açıklaması: 1905 İhtilaline kadar yayınlanan gazetelerden biri de 30 Mart 1903’den itibaren Tiflis’de Mehmet Ağa Şahtahtinski tarafından çıkarılmaya başlanan Şark-i Rus gazetesiydi.

Yanıt Açıklaması: Türkistan modernleşmesinde Tatarların tartışılmaz bir yeri vardır. Bilindiği gibi, XIX. yüzyılın sonuna kadar Buhara medreseleri Tatar gençleri için bir bilgi kaynağı oldu. Bu tarihten sonra ise Rusyalı Tatarlar Türkistanlı dindaşlarını aydınlatma görevini üstlendiler. Doğru Cevap A'dır.

Yanıt Açıklaması: İlk gazeteler hep Taşkent’te çıktı. Bu şehir Türkistan Genel Valiliğinin merkezi olduğu gibi, kültürel faaliyetlerinin de odağıydı. Şehrin yeni kısmında Rus kültürü ve medeni tesirleri derhal göze çarpmaktaydı. Taşkent, Türkistan modernleşmesinin de merkezi oldu. Buradaki Müslümanlar görece bir serbestliğe sahiptiler; Türkistanlıların modern tarzdaki okulları, gazeteleri ve siyasi faaliyetleri hep burada başladı.

Yanıt Açıklaması: Türkistan’daki uyanışa etki eden unsurlar dört ana başlıkta incelenebilir: 1) Usûl-i cedit mekteplerinin etkileri, 2) Türkistan yerel basınının gelişmesi, 3) Buharalı ve Türkistanlı Ceditçilerin faaliyetleri, 4) 1917 ihtilallerinin tesirleri. Türkiye'de gerçekleşen Kurtuluş Savaşı daha geç bir tarihte vuku bulmuştur.

Yanıt Açıklaması: Çarlığın Kazak bozkırındaki din politikası çelişkiliydi. XVIII. yüzyıl sonunda II. Katerina Tatar din adamları aracılığıyla İslamiyetin etkisini artırmaya çalıştı; zira dindarlaşmış göçebelerin daha uysal ve yönetilebilir olacağına inanmıştı. II. Katerina’nın step bölgesini kontrol altına almak ve Kazakları yerleşik hayata geçirmek için XVIII. yüzyıl sonunda aldığı kararlarla bu bölgede camiler, okullar açıldı.

Yanıt Açıklaması: Hive hanlarından İsfendiyar Han (1910-1918), Rusça bilen, Rus yayınlarını takip eden, oryantalistlerle ve ilim adamlarıyla temasta olan biriydi; usûl-i cedit mektepleri açtırdı ve bunlar için Tatar muallimler getirtti.

Yanıt Açıklaması: Rus denetiminin sıkılaşması üzerine yeni idari sisteme muhalefet eden Kazaklar, Ruslara ve onları destekleyen Kazaklara karşı zaman zaman ayaklandılar: Kişi Cüzde Sultan Karatay (1805-1816) ve Sultan Arın Gazi (1815-1821), Orta Cüzde Sultan Kenesarı (1837-47) ayaklanmaları bunlara örnek olarak verilebilir. Özellikle Ablay Han’ın torunlarından Kenesarı on yıldan uzun bir süre Rus yerleşimlerine ve iktidarını tanımayan Kazak obalarına baskınlar yaptı. Rusların saldırıları karşısında Semireçye’ye, oradan da Kırgız topraklarına gitmek zorunda kaldı ve buradaki savaşta öldürüldü. Bundan sonra Kazaklar artık tamamen Rus hâkimiyeti altına girmişti. Doğru Cevap D'dir.

Yanıt Açıklaması: Kagan (diğer adı Yeni Buhara) Buhara’nın 15 kilometre yakınındaki tren istasyonunda Ruslar tarafından oluşturulan bir kasabadır.

Yanıt Açıklaması: Ahundov, 1857 yılından itibaren, fikri hayatının en büyük hadiselerinden birini teşkil eden “alfabe” meselesini gündeme taşıdı. Herkesin güçlük çekmeden kendi anadilinde okuyabilmesi için önce, uzun dönem Azerbaycan topraklarında kullanılmakta olan ve kanaatince okunması ve yazılması çok zor olan Arap harflerinin ıslah edilmesini önermiş, daha sonra tamamen Latin harflerine geçişi savunmuştu.

Yanıt Açıklaması: İlk Kazakça-Rusça (Rusça-Kazakça bölümüyle birlikte) sözlük 1883’de Taşkent’te İşmuhammed Bukin tarafından yayımlandı. Sözlük değiştirilmiş Kiril alfabesiyle hazırlanmış olmasına rağmen Kazakça kelimeler Arap harfleriyle de basıldı