XIX. Yüzyıl Türk Dünyası

Yanıt Açıklaması: Rusya, Kazak bozkırlarını kendi topraklarına katarken, Orta Asya hanlıklarıy - la karşı karşıya geldi. Rusya’nın genişlemesi için yeni nedenler ortaya çıktı. XIX. yüzyılın ikinci çeyreğinde sanayisi hızla gelişen Rusya, sanayi ürünleri için yaban cı pazarlara ihtiyaç duydu. Bu ürünler Avrupa’dakilerle rekabet edecek durumda değildi; dolayısıyla Rus ticari yayılması doğuya yöneldi (Bregel 1996: 200). İngi lizlerin Afganistan’daki varlığı da Rusları bu bölgeye doğru girişimde bulunmak konusunda sabırsız duruma getirdi. Kafkasya’da İmam Şamil isyanının bastırılmış olması Rus ordusunu serbest bıraktı; bu gücü Orta Asya’da kullanma imkânı doğ du.

Yanıt Açıklaması: Türkistan Ceditçilerinin birçok ortak paydalarıTürkistan Ceditçilerinin birçok ortak paydaları olsa da, onların fikirlerinde bazı farklılıklar mevcuttu; Muhafazakâr Ceditçiler olduğu gibi, ılımlı veya sosyalist fikirlere yatkınlık duyanlar da vardı. Ayrıca, onların her biri ayrı ayrı fikrî serüvenlere sahiptiler; hayatlarının değişik dönemlerinde milliyetçi veya sosyalist eğilimlere yöneldikleri bilinmektedir. En bariz özellikleri genç olmaları ve mevcut gidişten rahatsızlık duymalarıydı.

Yanıt Açıklaması: Medreselerdeki eğitim sisteminin eleştirilmesi XIX. yüzyılın ikinci yarısında, Kazan uleması arasında ortaya çıktı. Yüzyıllardan beri İslam dünyasında tartışılmaz bir yeri olan Buhara medreselerine en köklü eleştiriyi getiren kişiler, Tatar din âlimleri Ebunnasr Kursavî ve Şihabüddin Mercânî oldular.

Yanıt Açıklaması: Güney Azerbaycan’ın Reşt kentinde doğmuş şarkiyatçı Mirza Kazım Bey (1802-1870) Derbent-name adlı eseri ile XIX. yüzyılda ilk olarak Azerbaycan ve Kafkasya tarihi üzerine eğilmiştir.

Yanıt Açıklaması: Münevver Karî, Eylül 1906’da Hurşid adında Türkçe bir gazete çıkararak Türkistan’da kültürel reformlar yapılması gerektiğini anlatan yazılar yazdı.

Yanıt Açıklaması: Çar Pavel’in (1796-1801) emriyle 1800’de Kazan, Astrahan, Taşkent, Omsk, Ufa, Orenburg ve Semipalatinsk’de Rusya Müslümanları için matbaalar açıldı. Kazakça yayımlanan ilk kitap geleneksel bir destana dayanan Seyfulmelik (Kazan, 1807) adlı kitaptı. Sonraki 54 yılda ise ancak dört eser daha yayımlanmıştır.

Yanıt Açıklaması: Rus köylülerin Kazak topraklarına göçü 1860’larda başladı. Bu göç hükümet tarafından başarılı bir kolonizasyonun en önemli temeli ve Rusya’nın kendi tarım problemini çözmenin yolu olarak görülüyordu. Kazak bozkırına Rus ve Ukraynalı köylülerin yerleştirilmesi toprak dağılımını da etkiledi. 1861’de Rus hükümeti “Kırgız bozkırına köylü nüfus yerleştirilmesiyle ilgili geçici kanun”u çıkardı, buna göre her çiftçi belli büyüklükte toprak alıyor, genellikle de en iyi otlak alanlar Rus köylülere veriliyordu. Ayrıca Ruslar bozkırda askeri Kozak kaleleri kuruyor ve bunların etrafındaki birkaç kilometrelik bir kuşağa yerli halk giremiyordu.

Yanıt Açıklaması: Zeki Velidî’nin önderlik ettiği Türkistanlı temsilciler, bu kararlarını 1-11 Mayıs (1917) arasında Moskova’da toplanan Bütün Rusya Müslümanları I. Kongresinde de ortaya koydular.

Yanıt Açıklaması: Fıtrat, Münâzara adlı eserinde usûl-i cedit mekteplerinin ulemanın gözünde nasıl göründüğünü de güzel bir şekilde yansıttı.

Yanıt Açıklaması: Rusya Türklerinin en büyük lideri Kırımlı İsmail Gaspıralı'dır (Gasprinski) (1851- 1914). Rusya Türklerinin fikrî, kültürel ve siyasî hareketleri onun çıkardığı Tercüman gazetesi ile başlar.

Yanıt Açıklaması: Kazan’da 1913-18 yılları arasında çıkan Süyüm Bike dergisi sayfalarında Türkistan kadınlarının durumu ve Tatar kadınlarının bu durumu değiştirmek için yaptıkları faaliyetler anlatılmaktadır.

Yanıt Açıklaması: Kasım Han’ın peşpeşe hüküm süren üç oğlu döneminde (1518-38) hanın otoritesinde zayıflamayla birlikte Kazak kabilelerinin cüz adı verilen üç ana gruba (ulu, orta, kişi) bölünmesi süreci de başlamıştır. Rus kaynaklarında cüzler hakkında bilgiye ilk defa XVIII. yüzyılın ilk yarısında rastlanır. Bunlara göre cüzler Deşt-i Kıpçak’ın farklı bölgelerinde bulunmaktadır. Doğudan batıya doğru bunlar şöyle sıralanır: bugünkü güneydoğu Kazakistan’da Tanrı Dağlarının kuzeyinde Ulu Cüz, Aral Denizinin doğusundaki bozkırda Orta Cüz ve Aral Deniziyle Ural Irmağı arasında Kişi [Küçük] Cüz.

Yanıt Açıklaması: Kasım Han’ın peşpeşe hüküm süren üç oğlu döneminde (1518-38) hanın otoritesinde zayıflamayla birlikte Kazak kabilelerinin cüz adı verilen üç ana gruba (ulu, orta, kişi) bölünmesi süreci de başlamıştır.

Yanıt Açıklaması: Rus muhitinde yetişen aydınların tipik örneği Kazak Çokan Velihanov’dur (1835- 1865). O, göçebe Türklerin Avrupa medeniyetiyle temasa geçmesi sonucu ortaya çıkan dehanın müthiş bir numunesidir. Velihanov’un fikrî oluşumu, Rus liberalleri ve Rus-Alman Doğubilimcileri muhitinde gelişti. 1853’te Omsk’taki askerî okulu bitirdikten sonra Sibirya kıtasında görev aldı. Görevi icabı Kazaklar arasında dolaşırken Kazak folkloruna ait bilgileri topladı ve yayınladı. Velihanov Avrupa medeniyetinin hararetli bir savunucusu olup Rusları o medeniyetin taşıyıcısı olarak gördü. Kazakları din adamlarının (mollaların) etkisinden kurtarıp medeniyetin kucağına atmak için samimiyetle çalıştı, fakat hayatının son yıllarında hayal kırıklığına uğradı.

Yanıt Açıklaması: Genç kuşak Ceditçiler, öncekilere kıyasla daha yüzeysel bir medrese eğitimi almış, tahsillerinin ilerleyen kısmını Rus okullarında yapmışlardır. Sosyal ve siyasi görüşleri daha radikaldi. Yeni kuşağın I. Dünya Savaşı yıllarından itibaren seslerini duyurdukları görülmektedir. Fakat özellikle 1920’lerde ve 30’larda gelişen yeni Özbek edebiyatında ve kültür hayatında etkili oldular. Bunlardan Hamza Hakimzade Niyazi (1889-1929), zengin bir aileden geliyordu. İlk tahsilini Hokand’da aldıktan sonra Rus okulunda okuyarak Rusça öğrendi. Yeni usulde mektepler açtı ve bu okullar için ders kitapları yazdı. Reformcu ve inkılâpçı görüşler içeren piyeslerin yanında ilk Özbek romanını yazdı. Doğru Cevap E'dir.

Yanıt Açıklaması: Rus hâkimiyetine 1731-1740 yılları arasında giren Kazaklar daha güney ve doğudaki Rus siyasi ve ticari çıkarlarına engel oluşturuyordu. Kazakların uçsuz bucaksız bozkırda yer değiştirmeye dayanan göçebe hayatı, savunulan sabit sınırlarının ve daimi ordularının olmaması topraklarının ele geçirilmesini kolaylaştırıyordu.

Yanıt Açıklaması: 1867’de, Sır Derya, Fergana ve Semireçye bölgelerinden oluşan ve başşehri Taşkent olan bir Türkistan Genel Valiliği kuruldu. Böylelikte, tarihte ilk kez ola - rak Türkistan adını taşıyan bir siyasi birim oluşturulmuş oldu.

Yanıt Açıklaması: Büyük Petro’nun (1672-1725) sıcak denizlere inme politikası dahilinde Kafkasya ve Azerbaycan ile Hazar Denizi de yakından ilgilendirmekteydi. Çünkü bu bölgeler Rusya sanayini dünya pazarları seviyesine yükseltecek bir maden niteliği taşıyordu. Ayrıca buraların fethi diğer bölgelerin de ele geçirilmesini kolaylaştıracaktı. Petro, Hazar Denizi’ne özel bir önem vermekte ve burayı askerî-stratejik yönden yeni topraklar ele geçirmenin teminatı olarak görmekteydi.

Yanıt Açıklaması: Bakü hanlarından II. Mirza Mehmet Han’ın oğlu Abbas Kuliağa Bakühanov (1794-1846) tarafından kaleme alınan Gülistan-ı İrem’in özel bir yeri vardır. Şirvan ve Dağıstan’ın umumi tarihini yazdığı bu Farsça eser (1841), Azerbaycan tarihi açısından önemli bir kaynak niteliğine sahiptir. Abbaskulu Ağa, bu eserini Rus Çarı’na da sunmuştur.  Bu sırada Çar’a eseri hakkında yazdığı mektupta, vatanının ve mensup olduğu ülkenin tarihini yazmak için kendisini mecbur hissetmesinden dolayı bu eserini kaleme aldığını belirtmektedir.

Yanıt Açıklaması: 1887’den itibaren Bakü’de yeni Avrupa tarzında mektepler açılmaya başlandı. Bunlar halk arasında usul-i cedit mektepleri olarak adlandırılıyordu. Doğru cevap C’dir.