XIX. Yüzyıl Türk Dünyası

Yanıt Açıklaması: Rusya’da Türk dilinde çıkan ilk gazete, 1832’de Tiflis’te çıkmaya başlayan Rus gazetesi Tifliskie Vedemosti’nin Azeri Türkçesiyle olan kısmıydı. İkinci gazete, 1870’te Taşkent’te yayınlanan olan Türkistan Vilayetinin Geziti oldu. Müslümanlar tarafından çıkarılan ilk gazete Kafkasyalı Hasan Melikov Zerdabi tarafından 1875’te Bakü’da çıkarılan Ekinci idi. Rusya Müslümanlarının en önemli gazetesi ise 1883’te Kırım’ın Bahçesaray şehrinde çıkarılan Tercüman oldu. Bunları Tiflis’te Azeri Türkçesiyle çıkarılan Ziya (1879), Ziya-i Kafkasiya (1880), Keşkül (1884), Şark-i Rus (1903); Omsk’ta Kazakça olarak yayınlanan Dala Vilayetinin Geziti (1899) ve Petersburg’da Kazan Türkçesiyle yayınlanan Nur (1904) gazeteleri izledi. 1905 Rus Devriminin getirdiği basın özgürlüğü sayesinde gazete yayınında hızlı bir artış oldu. 1905-1917 yılları arasında Rusya Müslümanlarının yayınladıkları 159 süreli yayının 62’si Kazan Tatar, 61’i Azeri, 17’si Özbek, 8’i Kazak, 6’sı Kırım Tatar ve 2’si Türkmen Türkçelerinde idi.

Yanıt Açıklaması: Kazakça yayımlanan ilk kitap geleneksel bir destana dayanan Seyfulmelik adlı kitaptı.

Yanıt Açıklaması: 1916’da Türkistanlıların askere alınmak istenmesi meselesinden dolayı isyanlar patlak verdi. O zamana kadar Türkistanlılar askere alınmıyorlardı. Çarlık yetkilileri bunu her vesileyle dile getiriyor, askere alınmamalarını bir ayrıcalıkmış gibi sunuyorlardı. Temmuz ayında hükûmet, Türkistanlıların geri hizmetlerde çalıştırılmak üzere askere alınacağını duyurdu. Kazak aydınları halkı bu emre itaat etmeye çağırdı ise de, şehirlerden uzakta yaşayan Kazak ve Kırgızlar bu emre uymayarak isyan ettiler. İsyan önce Yedisu Kırgızları bölgesinde ortaya çıktı. İsyancılar Pişpek, Tokmak ve Karakul şehirlerini ele geçirip birçok Rus göçmenini öldürdüler. Daha sonra bu isyana Semerkand Özbekleri, Karakalpaklar, Türkmenler ve Kazaklar da katıldı. Semerkand vilayetine bağlı Cizak’ta ayaklanan Özbekler Rus memurlarını öldürdüler. Alman-Avusturya cephesindeki mağlubiyetleri sırasında çıkan bu isyan, hükûmeti son derece endişelendirdi. Türkistan isyanını bastırmak üzere demokrat ve liberal görüşleriyle tanınan General Kuropatkin Türkistan valisi olarak görevlendirildi. İsyan dört ay içinde çok sert biçimde bastırıldı. Devlet tarafından silahlandırılan Yedisu bölgesinin Rus yerleşimcileri Kazak ve Kırgızlara karşı acımasız saldırılar yaptılar. Bu saldırılar 1917 Şubatına kadar devam etti.

Yanıt Açıklaması: Rusya Müslümanlarının asıl siyasi hareketleri 1904 yılı sonundan itibaren başladı. Rusya’da hız kazanan siyasi hareketler İmparatorluğun sadık tebaaları olan Rusya Müslümanlarını da etkiledi. İki yıldan biraz fazla süren bu özgürlük döneminden sonraki 10 yıllık zamanda yeniden baskı rejimi hâkim oldu. Fakat bir kere başlamış olan siyasi ve milli bilinçlenme, kısıtlı ortam altında da devam etti. Rusya Müslümanları 1917 Şubat Devriminin sağladığı özgürlük ortamında yeniden örgütlendiler. Toplantılar yaptılar, basın ve yayında canlı bir dönem yaşadılar.  Doğru cevap D’dir.

Yanıt Açıklaması: “mahaller”, “uçastek”, “uyezdler” ve “gubernatörlük” terimleri idari yapı isimlendirmeleridir. Askerî kumandalığın adı ise “naçalnik”tir. Doğru cevap C’dir.

Yanıt Açıklaması: Güney Türkistan’da 50 yıl devam eden Çarlık yönetiminin olumlu yanları şu şekilde sıralanabilir: Türkistan’a Avrupa teknolojisinin girmesi; demiryolları döşenmesi sayesinde ülkenin soyutlanmışlıktan kurtulması; modern kurumların oluşturulması; şehir hayatının gelişmesi.

Yanıt Açıklaması: Behbudî, Pederküş (Semerkand, 1913) adlı Özbekçe ilk tiyatro eserini kaleme aldı. Eserde, zengin bir babanın okumayan oğlunun kötü yollara düşmesini ve sonunda babasının canına kıymasını işledi. 1914’te sahnelenen ve çok meşhur olan bu eser, diğer genç yazarlara da esin kaynağı oldu.

Yanıt Açıklaması: Azerbaycan’da ilk milli uyanış hareketini başlatan Mehmet Ali Mirza Kazım Bey, Abbas Kuliağa Bakühanov oldu. Bu aydınlar tarafından temelleri atılan ve geniş toplum kitleleri tarafından desteklenen aydınlanma düşüncesi, XIX. yüzyılın sonlarına doğru milli bilincin oluşma sürecine önemli katkıda bulunmuştu. Doğru cevap C’dir.

Yanıt Açıklaması: İsmail Gaspıralı, Kırım’da tanışma fırsatı bulduğu Buhara Emiri Abdülahad’ın desteğini kazanarak Buhara’da yeni usulde mektepler açmaya çalıştı. Gaspıralı’nın Buhara’da usûl-i cedit mektepleri açmak konusunda yaptığı girişimler somut bir netice vermedi; aradan 5 ay geçmesine rağmen bir sonuç alınamadı. Türkistan’a gazetecilik tesirleri Kırım, Kazan, Azerbaycan ve İstanbul’dan geldi. Gaspıralı tarafından çıkarılan Tercüman gazetesinin Türkistan’da büyük tesirleri görüldü.

Yanıt Açıklaması: 1884’te Merv’in düşmesiyle Türkistan tamamen Ruslar tarafından işgal edilmiş oldu.

Yanıt Açıklaması: “Necat” Cemiyeti de 1906’da kurulan bir eğitim ve kültür cemiyeti idi. Cemiyetin üyeleri arasında dönemin en önemli aydınları bulunmaktaydı. Cemiyetin en faal üyelerinden birisi İmran Kasımov’du. O, aynı zamanda cemiyete “Necat” adını da veren kişiydi.

Yanıt Açıklaması: Gaspıralı, Buhara’da hemen herkes Türk dilini bildiği için, alfabenin bu dille öğretilmesinin uygun olacağını anlattı. Zaten, Semerkand’da açılmasını sağladığı usûl-i cedit mektebi de Türk dilinde eğitim vermekteydi. Fakat Kadı şeyhülislamın Fars dilinde ısrar etmesi üzerine (yeter ki yeni mektepler açılsın diye olmalı) bu isteğe rıza gösterdi. Doğru yanıt C'dir.

Yanıt Açıklaması: 1885’te Fergana’da Derviş Han Töre isyanı, 1891’de Nemengan’da çıkan isyan, 1892’de Taşkent’teki kolera vakası sırasında ortaya çıkan ayaklanmalar bu türdendi. Bunların en önemlisi ise 1898’de Fergane’de çıkan Dükçü İşan isyanıydı. 1916 Yılı İsyanı 1916’da Türkistanlıların askere alınmak istenmesi meselesinden dolayı isyanlar patlak verdi. Rus yönetimine karşı Türkistan’da ortaya çıkan en büyük direniş, Basmacı isya nıdır.

Yanıt Açıklaması: Ceditçiler için gazetenin ayrı bir önemi vardı. Onlar gazeteyi bir ilerilik aracı ve alameti olarak görüyorlar, gazetenin toplum ve kültür hayatını geliştireceğine inanıyorlardı. Ceditçi ulemadan Mahmud Hoca Behbudî, gazetelerin topluma manevi liderler olarak hizmet ettiklerini düşünüyordu. Gerçekten de gazetelerin önemli işlevleri oldu. Ulemanın bilgi üzerindeki tekeli kırıldı (Khalid 1994: 195). Yenilikçi aydınlar basın yoluyla halka hitap etme imkânını elde ettiler. Doğru yanıt A'dır.

Yanıt Açıklaması: Türkistan’daki çağdaşlaşmanın ve kültürel değişimin en önemli unsurlarından olan yayın faaliyetlerine baktığımızda, buradaki ilk matbaanın 1868’de Taşkent’te kurulduğunu, ilk özel matbaanın ise 1877’de yine Taşkent şehrinde açıldığını görüyoruz.

Yanıt Açıklaması: Rusya’daki Bolşevik hükûmetinin tavsiyesiyle Mayıs 1918’de Türkistan Özerk Sovyet Cumhuriyeti kuruldu. Bu cumhuriyet Rusya Federasyonu’na bağlı olacaktı. Adında “Türkistan” bulunmakla birlikte, yönetim Rusların elindeydi. Doğru yanıt D'dir.

Yanıt Açıklaması: Türkistan’daki uyanışa etki eden unsurlar dört ana başlıkta incelenebilir: 1) Usûl-i cedit mekteplerinin etkileri. 2) Türkistan yerel basınının gelişmesi. 3) Buharalı ve Türkistanlı Ceditçilerin faaliyetleri. 4) 1917 ihtilallerinin tesirleri. Doğru yanıt A'dır.

Yanıt Açıklaması: Türkistanlı bir Rus olan İvan Geyer, bu yılın sonunda gazete iznini aldı ve Taşkent’te Terakki^: Orta Aziyanın O¨mürgüzarlığı adında bir gazete çıkardı.

Yanıt Açıklaması: Azerbaycan’ın sosyal ve kültürel hayatında en mühim olaylardan birini basında yaşanan gelişmeler oluşturmaktadır. 1832’de Tiflis’te Tatar Haberleri gazetesi yayınlanmaya başladı. Tiflisskiye Vedomosti (Tiflis Haberleri) gazetesine ek olarak neşredilen bu gazetede esasen resmi belgeler yayınlanıyordu. 1840’lı yılların başında Tiflis’te Zakafkasskiy Vestnik (Kafkasya Ötesi Belleteni) gazetesine Azerbaycan Türkçesinde bir sayfa ilave edildi ve burada resmi belgeler basılmaya başlandı. 1850’in sonlarında ise Şamahı’da iki küçük matbaa faaliyet göstermekteydi. Doğru cevap B’dir.

Yanıt Açıklaması: Meşrutiyetin ilanından hemen sonra yayınlanan Sırât-ı Müstakim’de ele alınan siyasi ve sosyal reformlar, ayet ve hadislere dayanılarak açıklandığından Türkistanlı aydınların ilgisini çekiyordu (Aynî 1963: 184). Doğru yanıt B'dir.