XIX. Yüzyıl Türk Dünyası

Yanıt Açıklaması: Azerbaycan’da ilk milli uyanış hareketini başlatan Mehmet Ali Mirza Kazım Bey, Abbas Kuliağa Bakühanov oldu.Doğru cevap ‘’C’’ şıkkıdır.

Yanıt Açıklaması: 18. yüzyılda ortaya çıkan Cungar tehdidinin ortadan kalkması Çin’in saldırılarıyla gerçekleşmiştir. Bu savaşta önce tarafsız kalmayı seçen Orta Cüz hanı Ablay Han, durum netleşince Çin imparatoruna bağlılığını bildirdi. Ablay Han 1771’de hem Çin’e hem Rusya’ya sadakat yemini ettiğinden iki devlet tarafından da han olarak tanındı ama gerçekte bağımsız kaldı. Cungarların ortadan kalkmasıyla Çin, Balkaş Gölü ve Kazak bozkırlarına kadar olan bölgeyi hâkimiyeti altına aldı.

Yanıt Açıklaması: İlk Kazakça-Rusça (Rusça-Kazakça bölümüyle birlikte) sözlük 1883’de Taşkent’te İşmuhammed Bukin tarafından yayımlandı. Sözlük değiştirilmiş Kiril alfabesiyle hazırlanmış olmasına rağmen Kazakça kelimeler Arap harfleriyle de basıldı. Yerel dillerdeki yayınlar Çarlık yönetimi tarafında sıkı bir şekilde denetlendiği için Altınsarin’ın Kazakça gazete yayımlama istekleri reddedilmiştir.  Doğru Cevap C'dir.

Yanıt Açıklaması: Rus yönetimine karşı Türkistan’da ortaya çıkan en büyük direniş, Basmacı isya nıdır.

Yanıt Açıklaması: 1884’te Merv’in düşmesiyle Türkistan tamamen Ruslar tarafından işgal edilmiş oldu.

Yanıt Açıklaması: 1820’lerde tasfiye edilen hanlıkların yerine Rus vilayetleri kuruldu: Bakü, Derbend, Şeki, Karabağ, Şirvan ve Talış. Bunların her biri, “naçalnik” denilen askeri kumandanlar tarafından yönetiliyordu.

Yanıt Açıklaması: Çarlığın din politikası İslamiyetin Kazak toplumundaki geleneksel rolünü değiştirmedi: Kazaklar ne dindar Müslüman ne de Hıristiyan oldular. Ama bu politika iki tür Kazak aydın grubunun oluşmasına yol açtı. Zor Zaman şairleri olarak bilinen İslami eğilimli Kazak aydınları ve seküler Rusya’ya yakın aydınlar. İlk grubun temsilcileri Şortanbay Kanayulı (1818-1881), Dulat Babatayulı (1802-1871), Murat Mönkeulı (1843-1906) ve Ebubekir Kerderi (1858-1903) Rus kolonizasyonunu suçluyor, göçebe geçmişi idealize ediyor ve Kazakların tek kurtuluşu olarak İslam dinini görüyorlardı. Seküler aydınlar grubunun önemli temsilcileri Çokan Velihanov, Ibıray Altınsarin ve Abay Kunanbayev’dir.

Yanıt Açıklaması: Rusya İmparatorluğunun doğu sınırı Astrahan’dan başlayarak Orenburg’dan geçiyor ve Omsk ve Sibirya yönünde uzanıyordu. Rus hâkimiyetine 1731-1740 yılları arasında giren Kazaklar daha güney ve doğudaki Rus siyasi ve ticari çıkarlarına engel oluşturuyordu.

Yanıt Açıklaması: Kasım Han dönemi bağımsız bir Kazak hanlığının başlangıcı olarak görülür. Onun döneminde Kazak etkisi bugünkü güneydoğu Kazakistan’dan Ural Dağlarına uzanıyordu. Doğru Cevap B'dir.

Yanıt Açıklaması: Bütün seçenekler bahsedilen bölgenin hakimiyeti altındaydı.

Yanıt Açıklaması: Türkistan Hive, Buhara ile olan kısa bir sınır komşuluğunun dışında tamamen Rus İmparatorluğu ile kuşatılmış oldu. Buhara Hanlığı büyük oranda Rus topraklarıyla sarıldı. Bu yarı bağımsız ve adacıklar halindeki iki hanlığın dışındaki bütün Türkistan toprakları doğrudan Rus egemenliği altına girdi. Türkmenlerin gösterdiği çetin direnişlerin dışında, Rusya güney Türkistan’ı ele geçirirken büyük bir zorlukla karşılaşmadı. Düşünüldüğünün aksine, İngiltere Rus ilerlemesine karşı fiilî bir girişimde bulunmadı. Hanlıklar birbiriyle olan mücadelelerinden dolayı zayıf düşmüşlerdi. Rus yayılmasına karşı ortak bir tutum almak yerine, birinin istilaya uğramasını diğeri bir fırsat gibi gördü. Hanlıkların askerî durumunun da sanıldığı gibi güçlü olmadığı ortaya çıktı. Türkistan ordularının donanımı ve organizasyonu gayet zayıftı; Rusların modern silahları ve askeri teşkilatı karşısında etkisiz kaldı. Bunlardan başka, özellikle Buhara Emiri Muzaffer, ülkesini savunma konusunda cesaretli ve inançlı bir tavır ortaya koyamadı. Bütün bunlar yüzünden, 20 yıl gibi kısa bir zamanda güney Türkistan tamamen Rus egemenliği altına girdi.

Yanıt Açıklaması: XIX. yüzyılın ortalarında Issık Göl’den Sırderya nehrine kadar olan Kazak-Kırgız bozkırları tamamen Rusların eline geçti.

Yanıt Açıklaması: 1917 İhtilalleri Sonrasında; Özerk Türkistan Hareketi, Hokand’da Türkistan Muhtariyeti, Buhara Halk Cumhuriyeti, Harezm Halk Cumhuriyeti kurulmuştur. Doğru Cevap A'dır.

Yanıt Açıklaması: 1909’da Kazak milli kimlik ve bilincinin oluşmasında etkisi olan en önemli eser yayımlandı: Mircakip Dulatov’un şiirlerden oluşan Uyan Kazak! adlı eseri Kazakları bozkıra artan Rus göçü ve göçebe kültürü ve ekonomisi üzerindeki etkisine karşı çıkmaya, karşı çıkabilmek için de Kazakları birleşmeye çağırıyordu. 1911’de ise Kazakistan gazetesi çıkmaya başladı. Gazetenin redaktörlerinden Ömer Karaşi (Karaşev, 1872-1920) Bökey Ordası’ndan fakir bir ailenin oğludur. Önce bir Tatar medresesinde okumuş, daha sonra İstanbul’a gitmiştir.

Yanıt Açıklaması: İnorodtsı (tekil inorodets): Rus Çarlığında Slav olmayan tebaayı tanımlamak için kullanılan yasal kavramdır. Kelime anlamı “farklı soy/ millet” olan sözcük “yabancı” olarak da çevrilir.

Yanıt Açıklaması: Çarlık Rusyası Azerbaycan’ı hakimiyeti altına aldıktan sonra milli kimliklere karşı bir siyaset yürütüldü.  Rusçanın hâkim dil olmasının ötesinde tamamını Azerbaycan Türklerinin oluşturduğu bölgelerdeki mahkemelere tayin edilen tercümanlar vasıtasıyla Rusça zorunlu hale geldi. Çarlık Rusyasının Azerbaycan Türklerine karşı diğer bir uygulaması, sınır boylarında bilhassa İran ve Osmanlı Devleti ile temasını yasaklamaktı. Onun için buralara Ermeni, Alman ve Rusya’dan Hahol ve Malakan gibi adlarla anılan göçmen köylülerinin yerleştirilmesi sağlandı. Doğru cevap C’dir.

Yanıt Açıklaması: XIX. yüzyılın ortalarında Apşeron Yarımadası’nda küçük bir liman olan Bakü, 1870’lerde Çarlık Rusyasının en yüksek oranda nüfus artışı gösteren şehri haline gelmişti.Doğru cevap ‘’C’’ şıkkıdır.

Yanıt Açıklaması: İlk Kazak deyimleri sözlüğünü hazırlayan da bir Tatar tercüman ve kâtip Mendiyar Bekçurin’dir.

Yanıt Açıklaması: Kasım Han’ın peşpeşe hüküm süren üç oğlu döneminde (1518-38) hanın otoritesinde zayıflamayla birlikte Kazak kabilelerinin cüz adı verilen üç ana gruba (ulu, orta, kişi) bölünmesi süreci de başlamıştır. Rus kaynaklarında cüzler hakkında bilgiye ilk defa XVIII. yüzyılın ilk yarısında rastlanır. Bunlara göre cüzler Deşt-i Kıpçak’ın farklı bölgelerinde bulunmaktadır. Doğudan batıya doğru bunlar şöyle sıralanır: bugünkü güneydoğu Kazakistan’da Tanrı Dağlarının kuzeyinde Ulu Cüz, Aral Denizinin doğusundaki bozkırda Orta Cüz ve Aral Deniziyle Ural Irmağı arasında Kişi [Küçük] Cüz. Her cüzde hanın otoritesi sultanlar hatta bey ve batırların iktidarıyla gölgelenirdi. İlkesel olarak hanlar önemli sayıda silahlı atlıya kumanda ederdi ama gerçekte bey ve batırların sadakatine bağlıydılar.

Yanıt Açıklaması: Kısa zamanda Deşt-i Kıpçak’ı terk edenlerle kalanlar arasındaki siyasi ve hanedan farklılıkları etnik farklılığa dönüştü ve Özbek-Kazaklar sadece Kazak olarak tanınır hale geldi.