Orta Asya Türk Tarihi

Yanıt Açıklaması: Cengiz Han milâdî 1155 yılında Onon nehrinin sağ kıyısında yer alan Dülün-Boldok’ta dünyaya geldi. Asıl adı Temüçin’dir. Babası Kıyat boyundan Yesügey Bahadır, annesi ise Merkit boyundan Hö’elün’dür.

Yanıt Açıklaması: Uluğ Bey, medrese ve hankah, bir hamam Mescid-i Mukattâ dedikleri, bir mescid, Kûhek tepesinin eteğinde üç katlı rasathane, Kûhek tepesinin garp tarafındaki eteğinde Bağ-ı Meydan adlı bir bahçe ve bu bahçenin ortasında, Çihilsütûn dedikleri iki katlı sü- tunları taştan büyük bir bina yaptırmıştı. Rasathane ve medreselerde 70 kadar matematik- ci vardı. Uluğ Bey, Kadızade-i Rumi ve Gıyasüddin Kaşi ve Ali Kuşcu gibi bilim adamları ile rasathanede gözlem yapmış ve bir yıldız kataloğu (Zic-i Uluğ Bey) hazırlatmıştı. Onlar burada bir ekol oluşturdular ve İslam dünyasında Nasırüddin Tusî’den sonraki dönemin doruk noktasını teşkil ettiler. Hazırlanan Zic, 17. asra kadar Avrupa 19. asra kadar İslam dünyasında ve Hindistan’da kullanılmaya devam etti. Burada yetişen bu alimlerden özellikle Kadızade ve Ali Kuşcu, hazırlanmasına katkıda bulundukları Zîc dışında, yazdıkları eserleri ve yetiştirdikleri talebeleri vasıtasıyla Osmanlı bilim dünyasını da etkilemiş simalardır. Bu alimlerin eserleri İstanbul, Bursa Malatya, Diyarbekir, Sivas, Erzurum, Kahire, Bağdat medreselerinde ders kitabı olarak okutulmuştur.

Yanıt Açıklaması: Özbek Han’dan sonra büyük oğlu Tinibek Han kısa bir süre (1341-1342) hüküm sürdükten sonra tahta Canibek Han (1342-1357) çıktı. Canibek Han zamanındaki en önemli gelişme hiç şüphesiz Azerbaycan’ın ele geçirilmesiydi.

Yanıt Açıklaması: Özbek Han’dan sonra büyük oğlu Tinibek Han kısa bir süre (1341-1342) hüküm sürdük- ten sonra tahta Canibek Han (1342-1357) çıktı. Canibek Han zamanındaki en önemli gelişme hiç şüphesiz Azerbaycan’ın ele geçirilmesiydi. İlhanlı Ebû Sa‘îd’in 1335’te ölümün- den sonra, İlhanlı Devleti yıkılmış ve Azerbaycan, Türk-Moğol kökeninden gelen Çoban sülâlesinin eline geçmişti. Bu sülâlenin kurucusu Emîr Hasan’ın kardeşi Emîr Eşref (1344- 1356) Azerbaycan’da zâlim bir hâkimiyet kurdu. Onun bu zulüm ve baskılarından rahatsız olan halk, komşu ülkelere kaçmaya ve göç etmeye başladı, hatta Canibek Han’ın yanına gelerek ondan yardım istedi. Bunun üzerine Canibek, derhal sefere çıkarak Derbend üzerinden Kür boyuna erişti ve daha sonra 10.000 süvarisi ile Tebrîz’e girdi. Böylece Azerbaycan, kısa bir süre için de olsa Altın Orda’nın hâkimiyetine girdi.

Yanıt Açıklaması: Tuvalıların asli unsur olduğu Tuva Cumhuriyeti Rusya’nın federal bölgelerinden biridir. Tuva Cumhuriyeti’nin başkenti ise Kızıl’dır. Cumhuriyetin güney ve güneydoğusunda Moğolistan, doğusunda Buryat Cumhuriyeti, kuzey doğusunda İrkut Oblastı, kuzeyde Krasnoyar (Kızılyar), kuzey batısında Hakas Cumhuriyeti ve batısında Altay Cumhuriyeti yer almaktadır. Doğru cevap E’dir.

Yanıt Açıklaması: Bu hanımı Uygurların meşhur 12 Makamı’nın bir araya getirilmesinde önemli bir rol oynamıştır. Abdurreşid Han hanlıkta medreseler inşa ettirerek Kaşgar şehrinin “Buhara-yı Sâni (İkinci Buhara, Küçük Buhara)” olarak isimlendirilmesinde etkin olmuştur.

Yanıt Açıklaması: Naip: Tahtta hükümdar olmadığı zaman veya hükümdarın çocukluğu sırasında devleti yöneten kimse

Yanıt Açıklaması: Kaynaklarda Buhara Hanlığı, Buhara Özbek Hanlığı, Mâverâünnehr Özbek Hanlığı veya Mâverâünnehr Özbekleri gibi isimlerle anılan bu siyasi yapıda birbiri ardı sıra üç hanedan işbaşına gelmiştir: Ebu’l-Hayrlılar (Şibanîler), Astrahanîler (Aştarhanîler, Tukay-Timurlular, Canıoğulları) ve Mangıtlar. Doğru cevap E'dir.

Yanıt Açıklaması: Tarihi süreçte “Türklerin yaşadığı yer” anlamında, siyasi/coğrafi bir terim olarak kullanılan Türkistan, batıda Hazar Denizi'nden başlayıp doğuda bugün Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içinde yer alan Kumul (Hami) şehrine kadar uzanır. Kuzeyde Kazakistan ülkesini içine alan bölge, güneyde ise kuzey Afganistan ile kuzeydoğu İran'ı içerir. Tamamı 5.500.000 km 2 ’lik bir alanı ihtiva eder.

Yanıt Açıklaması: Buhara Hanlığı 1500 yılından 1920 yılına kadar hakim güçtür.

Yanıt Açıklaması: Arapşahîler Hanedanı Dönemi 1511-1740 yılları arasındadır.

Yanıt Açıklaması: Lebunium savaşı sonrası hezimete uğrayan Peçeneklerin siyasi tarihleri sona ermiştir. Doğru cevap D'dir.

Yanıt Açıklaması: Nadir Şah 1747 yılında öldürülmüştür. Doğru cevap B'dir.

Yanıt Açıklaması: Moskova Knezliği için Kulikovskaya Muharebesi, alınan zaferden çok Altın Orda’yı yenebileceklerini anlamaları açısından önemli oldu.

Yanıt Açıklaması: 1872 yılına kadar, İli ve Urumçi bölgeleri de dâhil olmak üzere bütün Doğu Türkistan’a sahip olan Yakup Bey’in esasında ne siyasi olarak ne de dinî olarak bir asaleti yoktu. Dolayısıyla kontrolü elinde tutabilmek için kendisine tabi ve sayısı 40.000 olarak ifade edilen sadık bir ordu oluşturarak üst düzey devlet görevlerine (hem merkezde, hem de eyaletlerde) de Hokand kökenlileri atamıştır. Hükümdar soyundan olmadığı için han unvanı kullanmamış, bunun yerine daha çok ‘Bedevlet’ ve ‘Atalık Gazi’ unvanları ile yetinmiştir. Hanedan soyundan olmama eksikliğini şeriata ve dinî yapılara önem vererek gidermeye çalışmıştır. Üç yanında yer alan Çin, Rusya ve İngiltere gibi dönemin en güçlü devletleri arasında yok olmamak için güçlü bir diplomasi trafiği yürüten Yakup Bey, 1872 yılında Rusya, 1874’te de İngiltere ile birer ticaret antlaşması imzalamıştır. Bunun yanı sıra Osmanlı Devleti ile de temas kuran Yakup Bey dönemin hükümdarı Sultan Abdulaziz’e 1873’te elçi göndererek tabiiyetini bildirmiştir. Sultan Abdulaziz de ona ‘emîr’ unvanı vermiş, silah ve askerî uzman göndermiştir.

Yanıt Açıklaması: Yaklaşık 65 yıl süren kukla hanlar döneminde hanlıkta merkezî yönetim ciddi zaafa uğramış, kabileler arasında kanlı mücadeleler olmuş, halk ise şehirleri terk edip başta komşu Buhara Hanlığı olmak üzere başka yerlere göç etmişlerdir. Hanlıkta Cengiz Kağan soyundan hüküm süren son han V. Ebu’l-Gazi’dir. Onun döneminde, 7 Mart 1804’te Kongrat kabilesinin reisi İltüzer, inaklık makamına getirilmiştir. 15 Kasım 1804 günü ise İltüzer, Ebu’l-Gazi’yi tahtından indirerek Kazakların yanına göndermiş ve topladığı kurultaya gelen ulema, soylular, atalıklar, inaklar ve diğerlerinin huzurunda kendisini Kongrat Hanedanı’nın ilk temsilcisi olarak han ilan ederek adına hutbe okutturup sikke bastırmıştır. Böylece Hive Hanlığı’nda yeni bir hanedan işbaşına gelmiştir.

Yanıt Açıklaması: Berke Han döneminde Rus knezlikleri üzerindeki hâkimiyet arttı ve Rus toprakları da dâhil olmak üzere ele geçirilen bütün topraklarda toplanacak vergileri düzene oturtmak, acemi askerlerden birlikler sağlamak, ayrıca yetenekli zanaatkâr ve ustaları belirleyerek devlet teşkilâtında görevlendirmek üzere nüfus sayımı yapıldı. Berke Han döneminde Altın Orda’da “yam” (posta) teşkilatı da kuruldu.

Yanıt Açıklaması: Dîvân: Bu eser, Babür’ün hayat felsefesini, karakterini ve sanat gücünü göstermesi açısından son derece önemlidir. Divan’da Babür’ün; aşk, tabiat, güzellik gibi kavramları işlediği şiirleri ile içtimai, ahlakî ve tasavvufî şiirleri de bulunmaktadır.

Yanıt Açıklaması: Timur 1376’da kendisine sığınan Toktamış Oğlan’ı Altın Orda’da saltanat mücadelesine girmesi için desteklemiş ve defalarca yenilip tekrar geldiğinde desteklemeye devam etmişti. Toktamış bu destekler sayesinde önce Altın Orda’nın doğu kısmında, daha sonra batı kanadında Emîr Mamay’ı yenerek (1381) Altın Orda’nın tamamına hâkim oldu. Toktamış Han Altın Orda’da idaresini tesis edince güneye yöneldi. Timur’un idaresindeki Tebriz ve Harezm’e saldırdı. Timur ile Toktamış arasında hâkimiyet mücadelesine sahne olan bu bölgeler (Azerbaycan ve Harezm) Deşt-i Kıpçak’a hâkim olan güçler ile İran ve Maveraünnehr’e hâkim olan devletler arasında her zaman ihtilaflı bölgeler olmuşlardır.

Yanıt Açıklaması: Hive Hanlığı'nda hanedanlar: Arapşahiler Hanedanı Dönemi (1511-1740) Kukla Hanlar Dönemi (1740-1804) Kongratlar Hanedanı Dönemi (1804-1920)